نگاهی به رمان (مدار صفر درجه)

نگاهی به رمان (مدار صفر درجه)رمان مدار صفر درجه ی زنده یاد احمد محمود از رمان‌هایی است که به نیاز وضعیت کنونی جامعه‌ی تشنه و در رکود ما برای آشنایی با جامعه‌ی زنده و پر تلاش و تکاپو پاسخ می دهد و ایجاب می کند تا افراد با مطالعه‌ی کتاب‌هایی از این نوع به دریافتی روشن و مستدل از حرکت اجتماعی در ابعاد مختلف و در حوزه های گوناگون فکری و روحی دست پیدا کنند. در این اثر درخشان هنری به باز نگری و روایت رویدادهای سال‌های ۳۲ تا ۵۷ آن‌سان عمیق نگریسته شده، گویی با افراد زنده ای ورای صفحات کتاب رودروئیم که در پیرامونمان هرگاه دقیق شویم حضورشان کاملاً برایمان ملموس است.
افراد مبارزی مثل مبارک خیاط طوری برایمان معرفی می شوند که حضور خالق اثر در بیان روحیاتشان و در سیر روند رویدادها مطلقا احساس نمی شود. این مطلب حاکی از چیره دستی و تبحر نویسنده می باشد که از کلی گویی و قهرمان پروری با پیشرفته ترین متد هنری در کل اثر آگاهانه پرهیز نموده. مبارزه‌ی مبارک خیاط در متن مناسبات اجتماعی و رفتارهایش در عرصه زندگی خانوادگی آن‌سان طبیعی و ساده با همه‌ی روحیات مثبت و منفی مبارزان آن دوره ترسیم می‌شود که در یافته می‌شود انسان‌های مبارز و مقاوم نیز دارای روحیات و خصال خوب و بد می‌باشند و قهرمان مطلق مفهومی جز در رویاها نمی تواند وجود داشته باشد. تئوری علمی نقد هنری به ما می آموزد در یک رمان موفق نمی بایست جامعه به صورت تک صدا معرفی شود. وقتی به عملکردهای افرادی چون باران و مبارک و مهراب و عطا و کندرو می نگریم به‌عیان ملاحضه می شود نویسنده در این اثر با حداکثر مراعات موازین هنری به مرزهای نوین و آموزنده‌ای در این عرصه دست یافته. هم چنین دربررسی روحیات مبارزان نسل پیشین که تجربه‌ی شکست سال ۳۲ را دارند با مبارزان نسل نو مثل نامدار که آن سال‌ها را تجربه نکرده اند هم اثر کاملا بی عیب و نقص می باشد.
مش نوذر نموداری است از افرادی که اعتقادات محکم و پا بر جایی دارند ولی ظرفیت و توان مقاومت در عرصه های مبارزه‌ی اجتماعی را ندارند به همین دلیل روحیات متلون و اعمال بعضا متضاد و متناقضی را از خود بروز می دهند که برای پی بردن به کنه علل روحیات و اعمالشان می‌بایست به ریشه یابی مسائل در سرکوب‌های وحشیانه‌ی استبداد شاهی و پیامدهای ویرانگرش در هستی اجتماعی کشور پرداخت . با کمی دقت به پیرامون خود در این شرایط رکود و ایستایی بسیار از این موارد را می توان یافت . کار احمد محمود در بازنمایاندن این‌سان چهره ای در یک رمان بی‌نهایت شگرف و عمیق و آموزنده است . در حکایت رنج و درد و محرومیت مردم در پی کودتای ۲۸ مرداد و استقرار حکومت پلیسی رمان جاندارترین و ملموسترین صحنه ها را به نمایش می‌گذارد . از دلهره و ترس ، از یاس و دلتنگی و از دلشوره های مردم و امیدشان آن‌چنان زنده سخن می گوید که خواننده با غم و حسرت و آرزوهای انسانی قهرمانان داستان به واقع یکی می شود و خود را جزئی از افراد مطروحه در رمان می یابد. در به تصویر کشیدن نقش زنان در جامعه به اوجی دست نیافتنی در یک اثر هنری بر می خوریم. مائده و آفاق با افکار ترقیخواهانه و شخصیت استخوان‌داری که دارند همه در این جامعه بوده اند و هستند در کنار کتایون و خاور و بی بی سلطنت و بلقیس با واپس گرایی فکری خاص زنانه اشان . با تعمق و تاملی به شخصیت مائده و منیژه دریافته می شود جامعه از وضعیت مرد سالاری می رود که به درآید و زنان نیز همراه و دوشادوش مردان در زندگی اجتماعی حضوری واقعی دارند و می روند تا هردم حضور و وجودشان را بیشتر از قبل تثبیت نمایند که رمان مدار صفر درجه به زیبایی و روشنی این روند را به تصویر می کشد. عناصر میرنده در یک جامعه ی متحول همواره تا سر حد نهایت مقاومت می نمایند تا مرگ تاریخی خود را به دلیل حفظ امتیازات نا عادلانه ی خود به عقب اندازند. ارتجاع در عرصه‌ی فرهنگ و سوء رفتار مردم از این منظر معنا و مفهوم می یابد. باورها و عملکردهای مش دوشنبه ، بی بی سلطنت و بلقیس در این چارچوب می گنجد بر این اساس و با این تحلیل و برداشت می توان به دریافتی منطقی از اعمال آن چنانی افراد رسید که تحت تاثیر تبلیغات پوسیده و کهنه‌ی واپس گرایان در طول تاریخ بوده اند و خود نیز به سهم خویشتن ناآگاهانه به باز تولید افکار و معتقدات ما قبل تاریخ می پردازند . حاج آقا عطار با منزه طلبی ریا کارانه ی خود در حیطه مسائل اخلاقی و فکری و درک درست و هوشمندانه منافع طبقاتی خویش که همین حقیقت انگیزه واقعی اش در موضع‌گیری سیاسی و اعتقادی می باشد نمودار گرایش اجتماعی طیف وسیعی از بازاریانی است که بر مبنای منافع طبقاتی و تاریخی خود که باسیاست‌های شاهی در تعارض بود علیه شاه و دار و دسته اش جبهه گیری می نمایند. یارولی و شهروز در عرصه ای دیگر با الگوهای فکری متفاوت از امثال حاج اقا عطار ولی نهایتا هم سو با وی از منافع شخصی و تجاری خود دفاع می نمایند . در ترسیم شخصیت‌های تمامی افراد و علل حرکات و مواضع فکری و سیاسی و رویکردهای نظری رمان کاملا با دیدی علمی و جامع به موشکافی مطلب می پردازد. بدون آن‌که نه تنها از الگوهای هنری عدول کند بلکه با نوآوری و خلاقیت نویسنده خود این مرزهای هنری در این کتاب شکوفا تر نیز می‌شود.
به همین خاطر استخوان بندی رئالیسمی که احمد محمود در این رمان آن‌را پی می ریزد بر خلاف آثار چند دهه پیش نویسندگانی که رئالیسم آن‌ها تک خطی و یک بعدی می بود، چند وجهی و در ابعاد مختلف هنری پی ریزی و شکل گیری شده که بسی کار پر ارج و ستودنی است ودقیقا حسن کار در این‌جاست. ما به همین خاطر با یک رمان خوب و به یاد ماندنی و اثری دلنشین که سالیان درازی در بین ما خواهد ماند رو بروایم.