به مناسبت تجدیدچاپ «وقت رفتن» از یوزف وینکلر با ترجمه علی اصغر حداد

 پیام حیدرقزوینی

نقد مناسبات اجتماعی و به ویژه نقد سنت های گذشته، یکی از ویژگی های مشترک آثار چهر ه های شاخص ادبیات اتریش است. اغلب نویسندگان اتریشی مثل آرتور شنیتسلر، پتر هانتکه و هرمان بروخ در آثارشان با صراحت به نقد تاریخ گذشته جامعه شان پرداخته اند. آنها در گذشته شان نه تنها در پی یافتن شکوه و جلال نیستند، بلکه نسبت به تاریخ شان رویکرد انتقادی صریحی دارند. نقد آنها نه فقط متوجه ساختار حاکم بلکه متوجه جامعه و ریشه های سنت و فرهنگ اجتماع هم هست. این ویژگی، نویسندگان آلمانی زبان اتریش را از نویسندگان آلمانی متمایز می کند.

یوزف وینکلر، از نویسندگان امروز ادبیات اتریش است که یکی از رمان های مهم او با نام «وقت رفتن» با ترجمه علی اصغر حداد به فارسی منتشر شده است. در کتاب «وقت رفتن»، نمونه ای روشن از نقد ریشه ای سنت ها را می بینیم. حداد از دیگر نویسندگان اتریشی هم آثاری به فارسی ترجمه کرده، اما انتخاب او درباره رمان «وقت رفتن» تفاوتی با دیگر انتخاب هایش در ترجمه دارد. آثار متعددی که تا امروز با ترجمه حداد به فارسی منتشر شده اند، نشان می دهد که او غالبا بر روی نویسندگان دهه های ابتدایی قرن بیستم تمرکز داشته و کمتر به سراغ نویسندگان امروز ادبیات آلمانی زبان رفته است. از این نظر یوزف وینکلر یکی از استثناهای کارهای او به شمار می رود. از وینکلر تا پیش از ترجمه «وقت رفتن»، اثری به فارسی ترجمه نشده بود و درواقع یوزف وینکلر یکی دیگر از نویسندگانی است که حداد در طول چنددهه ای که به ترجمه مشغول بوده به ما معرفی کرده است.

یوزف وینکلر در سال 1953 در اتریش متولد شد و با نوشتن رمان «فرزند انسان» در سال 1979 مورد توجه قرار گرفت. «فرزند انسان» بخش اول سه گانه ای است با عنوان «کرنتن وحشی» و دو بخش دیگر آن «کشاورز؛ اهل کرنتن» و «زبان مادری» نام دارند که به ترتیب در سال های 1980 و 1982 به چاپ رسیدند. وینکلر در این سه رمان به دوران کودکی اش به عنوان یک کشاورززاده در دهکده ای کاتولیک نشین پرداخته و آیین های کلیسای کاتولیک را به شدت مورد حمله قرار داده است.

یوزف وینکلر نیز مانند دیگر نویسندگان اتریشی، به نقد بی پرده سنت های تاریخی و فرهنگی اتریش پرداخته است. نکته قابل توجه اینکه او را توماس برنهارتی دیگر هم نامیده اند؛ چراکه وینکلر نیز مانند برنهارت به روایت جامعه روستایی اتریش می پردازد و با نگاهی انتقادی و زبانی صریح، آیین های کلیسای کاتولیک و سنت های روستایی را به چالش می کشد و به طور خاص ریاکاری های سیاسی ای را که از دوران سلطه فاشیسم در ذهنیت جامعه روستایی باقی مانده، عیان می کند. «وقت رفتن» رمانی نامتعارف است که مرگ، انزوا، خشونت و نقد سنت های کلیسای کاتولیک از مضامین محوری اش هستند. حداد در بخشی از مقدمه اش درباره رمان های وینکلر نوشته: «رمان های وینکلر شخصیت محور نیستند. در آثار او به ندرت به شخصیتی برمی خوریم که روایت سرگذشتش رویدادهای اثر را به هم پیوند بدهد. مثلا رمان گورستان پرتقال های تلخ، کتابی با حجمی بالغ بر 420 صفحه، از بیش از صد متن یک یا دو صفحه ای و تعدادی متن چندصفحه ای تشکیل شده است و از این رو عنوان رمان به مفهومی که ما می شناسیم خیلی بازگوکننده شکل و محتوای آن نیست. در میان آثاری که وینکلر در آنها به دهکده زادگاهش می پردازد، وقت رفتن بیش از هر اثر دیگری خط داستانی دارد. حضور ماکسیمیلیان وقایع پراکنده این کتاب را به هم وصل می کند و به کتاب انسجام داستانی می بخشد. برق کشی دهکده، ورود اولین تلویزیون به خانه ها، رفتن آمریکایی ها به ماه، کار و تلاش شبانه روزی دهقانان، گوری که به هوا بلند می شود و بالای گورستان چرخ می زند، شیطان مجسمی که گویی همه جا حی و حاضر است، صحنه هایی هستند رئال و سوررئال که مثل عناصر یک واقعیت بدون هیچ واسطه ای کنار هم قرار می گیرند و فضایی غریب می آفرینند. تکرار چندباره جملاتی یکسان درباره دهکده ای که به شکل صلیب بنا شده، کشیشی که تندیس مسیح بی دستی را از آب می گیرد، دو مردی که یکی استخوان حیوانات ذبح شده و دیگری داستان زندگی و استخوان مردگان دهکده را گرد می آورد، این همه ذهن خواننده را در آغاز کمی آشفته می کند، اما در ادامه خیلی زود ذهن به این تکرارها عادت می کند و در هر یکی، دو صفحه انتظار دارد همان جملات مثل بیت تکراری ترجیع بند از نو آورده شود». «وقت رفتن» روایتی است از دهقان زاده ای که دوران کودکی اش را در مزرعه پدری گذرانده و او آنجا را جهان بی زبان می نامد. در این جهان، توجه و مهر پدر تنها معطوف به حیوانات مزرعه است و خشونت سهم بچه ها .

وینکلر «وقت رفتن» را در سال 1998 و پس از آنکه چندین کتابش منتشر شده بود، به چاپ رساند. او پیش از نوشتن این رمان، مدتی را در ایتالیا و هند گذرانده بود و آثاری درباره این کشورها نوشته بود و در بازگشت به زادگاهش، «وقت رفتن» را نوشت و نشان داد که دغدغه مرگ و زندگی و کلیسای کاتولیک در روستایی کاتولیک نشین همچنان همراه او است. وینکلر در اغلب آثارش به گذشته و کودکی اش در دهکده زادگاهش توجه می کند و مرگ تا حدودی دغدغه شخصی او است. او به آیین های مرگ و خاکسپاری و نوع عزاداری ها علاقه مند است و شاید مرگ برایش حالتی اسطوره ای دارد. در بخشی از رمان «وقت رفتن»، تصویری غریب از مرده ای در تابوت به دست داده شده: «در یک روز گرم تابستان، وقتی دو اسب آغشته به آب استخوان که قرار بود تابوت را از خانه به قبرستان حمل کنند، حاضر به یراق جلوی اسطبل سر در جعبه پر از جو فرو کرده بودند، صورت رو به فساد گذاشته جسد که در تابوتی روباز نگهداری شده بود، چنان باد کرد که موهای ریشش مثل خارهای جوجه تیغی سیخ شد. مایعی که از جسد به شدت متعفن خارج می شد، از لای درزهای تابوت سیاه به بیرون نشت می کرد و پس از ریختن به روی خرک مزین به کاغذ مشکی چین داری که تابوت روی آن قرار داشت، به کف اتاق می چکید».

وینکلر در نوشتن «وقت رفتن» از زبانی شبیه به اوراد کلیسای کاتولیک استفاده کرده و با لحنی یکنواخت و مضامینی تکرارشونده، به نوعی با کلیسای کاتولیک تسویه حساب کرده است.

وینکلر در دوران کودکی اش به عنوان دستیار محراب در کلیسا کار می کرده و شناخت او از آیین های کلیسای کاتولیک از همین جا ناشی می شود. از این رو می توان گفت «وقت رفتن» تا حدودی روایتی از سرگذشت شخصی خود او نیز به شمار می رود. درواقع وینکلر به خوبی آیین های کلیسای کاتولیک را می شناسد و بر اساس همین شناخت دقیقش به انتقاد از آن می پردازد.

وینکلر در «وقت رفتن» پوچ بودن آیین های سنتی را نشان می دهد که با گذشت زمان از معنا تهی شده اند. از منظری دیگر، نوشتن درباره انسان های تک افتاده و منزوی و ترسیم فضاهای تیره و تاکید بر مرگ، یادآور آثار آرتور شنیتسلر هم هست. آرتور شنیتسلر نویسنده اتریشی آغاز قرن بیستم و از نویسندگان آغازگر ادبیات مدرن است. علی اصغر حداد تاکنون چندین اثر از او نیز به فارسی ترجمه کرده که مجموعه داستان «دیگری»، داستان های «بازی در سپیده دم» و «رویا»، داستان بلند «مردن»، دو داستان کوتاه «ستوان گوستل» و «مرده ها سکوت می کنند» و کتاب «خانم بئاته و پسرش» از آن جمله اند. اغلب شخصیت های داستان های شنیتسلر با مناسبات اجتماعی اطرافشان درگیرند و این ویژگی مشترک آثار او است.

منبع: روزنامه شرق