خاطرات تبعیدی سرکش

 پانیذ زرتابی
«سه بار موطنم را از دست دادم. تلاش برای خودکاوی که ذاتا با ماهیت وجودی انسان قرین است، برای من باید با پاره هایی از رسیدن ها و بازگشتن ها و عزیمت ها قد می کشید و می بالید و ماهیت ذاتی بغرنجی را پیچیده تر می کرد که تک تک به خاطر آوردن ها، تک تک خاطره ها با آن مواجه اند. شاید زندگی برای جسم و برای اداراتی که رخدادها و اوراقی مثل تولدها، ازدواج ها، مرگ ها، گذرنامه ها، برگه های مالیاتی، اخراج ها و شناسنامه ها را ثبت و ضبط می کنند، روندی خطی داشته باشد؛ اما خاطره به این بازی تن نمی دهد و همواره میل به نظم را به زانو درمی آورد». خاطرات آریل دورفمن نویسنده و فعال سیاسی که در ایران شاید بیش از همه با «دوشیزه و مرگ» و «شکستن طلسم وحشت» شناخته می شود، با این جملات آغاز می شود. دورفمن خاطرات پراکنده خود را با نقل قولی از آیسخولوس آغاز می کند که عنوان کتاب نیز از آن برگرفته شده است: «و من آگاهم که مردمانی در تبعید، با نشخوار رویاهایشان روزگار می گذرانند». دورفمن در این خاطرات، تبعید و خانه به دوشی خود را روایت می کند و چنان که در پیشگفتار خاطراتش می نویسد، نشخوار رویاها از روزی نامعلوم در سال 2006 به کلماتی بدل شد که خاطرات یک تبعیدی سرکش بود. از دید او ما در دورانی به سر می بریم که همگی به طرز پیچیده ای «تبعیدی» محسوب می شویم، دوره ای که «اگر پناه انسانیت مشترک را درک و تحسین نکنیم، کاری که باور دارم خود در دهه های گم گشتگی و رستگاری انجام داده ام، به سوی نابودی خواهیم رفت». دفتر خاطرات این تبعیدی سرکش از 21 جولای 1990 آغاز می شود؛ از رویای بازگشت به شیلی که همیشه همراه دورفمن بود: «تنها چیزی که می خواستم، بازگشت به خانه بود. فقط همین را می خواستم. روز، شب و ساعت به ساعت، سال از پی سال، تنها عقده حریصانه ام بازگشت به شیلی بود» و این دقیقه ها از همان دسامبر 1973 که وادار به تبعید شد، از لحظه کودتا علیه آلنده، از آن زمان که بمب ها بر کاخ ریاست جمهوری افتاد و دروفمن جان سالم به در برد، آغاز شده بود: «از همان لحظه ای که گریزم از مرگ پیش درآمدی شد بر فرارم از سرزمینی که مرگ ناگهان حکم فرمایش شده بود». دورفمن در خاطراش با به یادآوری گذشته، تاریخ سرزمینی را احضار می کند که شیفته اش بود، اما ناگزیر مانند بسیاری دیگر از نویسندگان سیاسی در روزگار پرآشوب از آن عزیمت کرده بود؛ عزیمتی که به قول خودش تلاشی برای آزادی بود، «برای آزادسازی زندگی و ادبیاتم از قیدو بندهای سخت ملیت». او در تمام اوراق دفتر خاطراتش از شیلی سخن می گوید؛ از کشوری که پیش بینی پذیری، ملال، تکرار و یکنواختی زمان را درهم می شکند و ساعت ها و زنگ درها را چنان خرد می کند که مجبور می شویم زندگی را به گونه ای دیکر تصور کنیم. «شیلی ای که به ما هشدار می دهد از شتاب برای رسیدن به ماهیتی بی شگفتی، محافظه کار و آمریکاوار اجتناب کنیم، شیلی سرکشی که زیر ملات مصرف گرایی نوظهور و آسمان خراش ها و سوپرمارکت ها دسیسه می چیند که دریچه سد واقعیت را باز کند، تو را در چاله ای بیندازد و بلرزاند و هر یقینی را در وجودت بشکند».

دورفمن نوشتن خاطراتش را نوعی «مصالحه» می خواند که مانند هر مصالحه ای لحظات سخت خودش را دارد. او از روزگار سخت ایام گذشته به قصد درمان خویش می نویسد: «نوشتن این کتاب شاید درمان من باشد، آخرین کلمات من درباره آن گونه ای که زندگی ام رقم خورد. شاید این صفحات تلاش من برای نگاه به عقب باشد تا بتوانم دست از این نگاه کردن به گذشته بردارم، بالاخره در مدفنی از کلمات، در گذشته ای که به خاکسپاری شایسته ای نیاز دارد، آرام بگیرم؛ تا اندوهی در من آرام بگیرد. و همین طور زبان هایم آرام بگیرند و با من و با هم به صلح برسند». تبدیل شدن به «جهان وطنی ریشه دار» که به بیش از یک زبان سخن می گفت، تنها راهی بود که بازگشت به وطن را برای نویسنده تبعیدی ممکن می کرد، در دنیایی که «آلنده مرده بود و کسی مانند ریگان دو بار به ریاست جمهوی ایالات متحده انتخاب می شد...». دورفمن، خاطره نویسی را تلاش برای بخشیدن خود نیز می خواند، برای پذیرش گذشته و مسیری که طی شد.

منبع: روزنامه شرق