نوید امیدوار

جلسه رونمایی از کتاب «سقوط خاندان قاجار» با حضور نویسندگان کتاب و مهمانان و علاقه مندان این برنامه در عصر روز جمعه چهارم اسفند در سالن سخنرانی شرکت سهامی انتشار برگزار شد. در این مراسم استاد فریدون مجلسی و دکتر داریوش رحمانیان درباره این کتاب به ایراد سخنرانی پرداختند و سپس دکتر محمد محمودهاشمی و دکتر قباد منصوربخت در مورد این اثر و چگونگی به نگارش درآمدن آن توضیحاتی را بیان کردند.

مدنیت و زیست عشایری
فریدون مجلسی با اشاره به عنوان کتاب، موضوع مورد مطالعه را نه تنها شامل سقوط خاندان قاجار، بلکه حاوی مطالب مهمی درباره قدرت گیری و ظهور خاندان قاجار دانست که همین نحوه ظهور منجر به سقوط خاندان قاجار شد. این ظهور قدرت عشایری قاجارها که همانند بیشتر خاندان های سلطنتی ایران اسلامی مبتنی بر نیروی عشایری بود و جنبه غیرمدنی داشت و مدنی شدن آنها سبب ضعف و فتور و در نهایت تسهیل سقوط آنها شد و سقوط این خانواده پایان حکمرانی عشایری در ایران بود.

مجلسی با اشاره به اثرپذیری تمدن ایران از تمدن دشت میان رودان، بر این نکته تاکید کرد که تمدن های گذشته عشایر به قدرت رسیده را به مدنیت رساند و این مدنیت خوی و خصلت های جدیدی را به وجود آورد که جنگاوری حکومتگران را به چالش می کشید و سقوط آنها را رقم می زد. در ایران اسلامی نیز از زمانی که ترکان سلجوقی با نیروی نظامی عشایری قدرت را به دست گرفتند برای ماندن بر سر قدرت و اداره مملکت مدنیت ایرانی را پذیرفتند و از خواجه نظام الملک طوسی تا خیام نیشابوری خراسانی را به خدمت گرفتند و زبان فارسی را تا آناتولی گسترش دادند. همچنین همین ترکان و مغولان عشایری بودند که زبان فارسی را از شرق تا دهلی بردند و زبان درباری خود کردند.

در ادامه بحث مجلسی با اشاره به سقوط صفویه افزود که پس از صفویه دوباره قبایل هستند که به نوبت قدرت را در ایران به دست می گیرند. در این فاصله قاجاریان همواره رقیبی مهم برای این حکومتگران برآمده از خاستگاه ایلیاتی بودند. قاجاریان که جنگاورانی توانمند بودند در ابتدا از حامیان سلسله صفویه بودند و در استقرار و تثبیت صفویان و بسط و گسترش تشیع اثنی عشری می کوشیدند. قاجارها که از طوایف مختلف تشکیل شده بودند، در نقاط مختلف مستقر شده بودند که شرزه ترین طوایف آنها در استرآباد ساکن شدند و دو طایفه مهم دولو و قویونلو ریاست آنها را بر عهده داشتند. سرانجام این دولوها بودند که به نفع قویونلوها از قدرت کنار رفتند، اما شریک آنها در حکمرانی طی سلطنت سلسله قاجاریه شدند. به هر روی از این تعداد قاجاریان عده بسیار اندکی تا روز سقوط سلطنت قاجاریه با شاه قاجاری همراهی کردند و این کتاب نشان می دهد که این قاجاریان چگونه با منافع انحصاری که در اختیار داشتند به تدریج از شرزگی نظامی فاصله گرفتند و صاحب املاک و به کار ملاکی و تجارت مشغول شدند. در نتیجه به جای شمشیر زدن برای حفظ حکومت و کمک کردن به آن از حکومت قاجاری توقع هایی داشتند و به نوعی رانت بگیران حکومت قاجاری شده بودند.

مجلسی افزود: «نکات جالب کتاب قسمت های پایانی کتاب است. جایی که سلسله قاجاریه با سرنوشت تراژیکش مواجه می شود و آنجایی است که کسی نیست تا به داد آنها برسد، نه ایلی باقی مانده و نه ایل مردانی، نه شمشیر و نه شمشیرزنانی. مدعیان بسیاری در اطراف شان هستند. اما ایل و شمشیری وجود ندارد.»

ادامه بحث مجلسی درباره اهمیت جنبش مشروطیت بود. وی با اشاره به تلاش نویسندگان در بی طرفانه نوشتن این اثر بر این نکته تاکید کرد که باید از جنبش مشروطیت با عنوان «نهضت مشروطیت» یاد کرد، زیرا جنبش یک حرکت از بالا بود که اشرافیت ایرانی به عنوان یک اشرافیت فرهنگی آن را در ابتدا رقم زد. در اینجا اشرافیت به مفهوم ثروتمند بودن مورد نظر نیست، بلکه منظور اشرافیتی است که صاحب علم، ادب و فرهنگ است. اینها نه به سبب دولتی یا بازاری یا ثروتمند بودن خواهان مشروطیت سلطنت قاجاری بودند، بلکه آنها نامدارانی فرهنگی بودند که با تایید استبداد سلطنت می توانستند به آلاف و الوفی برسند، ولی این افراد گرد هم آمدند و گریبان شاه را گرفتند و سند مالکیت مملکت را از شاه گرفتند و به ملت دادند و دیگر هم این مالکیت قابلیت استرداد نبود و شاه از مالک جان و مال مردم تبدیل به یک حاکم شد. در این زمان نود و پنج درصد مردم بی سواد بودند و اکثریت آنها در روستا به سر می بردند و به نوعی در پیله بودند و تنها برخی می توانستند تبدیل به پروانه شوند و این پیله را بشکافند و بیرون بیایند و اکثریت در همان پیله می ماندند و می مردند و بیشتر مردم تا این زمان رعیت بودند و پس از مشروطه بود که توانستند به تدریج تبدیل به طبقه شوند و اکنون دیگر شهروندهای جامعه هستند. مردم در مشروطه عدالتخانه می خواستند تا شاه و عواملش با میل شخصی مال و جان مردم را به خطر نیندازند و مملکت با نهضت مشروطیت بود که قانونمند شد. وی همچنین تاکید کرد که در مشروطه تندروی شد و شرایط زمانی ایران و دنیا را در نظر نگرفتیم و خود را زیاده حساب کردیم. اما مشروطه شکست نخورد و آنچه به آن اقتدارگرایی اطلاق می شود، دوران وضع قانون است و افرادی چون داور هستند که به ما نظام دادگستری، نظام مالیه، نظام نظامی و... می دادند. بحران سقوط خاندان قاجار که با کودتای 1299 آغاز شد، سرانجام به جایی رسید که گروهی از قاجارها اموالی را با خود بردند و هنوز هم در کشورهای اروپایی زندگی می کنند و به این ترتیب قاجارها زمینه قدرت را به کسان دیگری واگذار کردند.

گذشته گذشته و سرمایه روایتی
در ادامه جلسه دکتر داریوش رحمانیان سخنرانی کرد. وی در ابتدا بر این نکته تاکید کرد که در این کتاب ما با پاره ای از مسائل روبه رو هستیم. ما با یک معما روبه رو شده ایم و آن، این است که قاجارها چرا و چگونه برافتادند؟ و روی دیگر سکه این است که رضاخان چگونه برآمد و شاه شد؟ با بررسی آثار مختلف در این مساله با حکایات و روایت های گوناگونی مواجه می شویم. اما عمدتا در تاریخ نگاری پهلوی در دو، سه دهه پیش این روایت غالب شد که در سقوط قاجاریه و برآمدن و چیرگی رضاخان عامل بیگانه نقش داشته است. در آثار حسین مکی، ملک الشعرای بهار و... این روایت غالب است. به گونه ای که این توطئه باوری مثل یک مذهب عمل کرده و ما این روایت ها را پذیرفتیم و این با تئوری توطئه فرق دارد که یک محقق با صد اما و اگر و احتمالا و نقل است می تواند آن را به کار گیرد. در برابر این روایت چیره، روایت دیگری وجود دارد که در تاریخ رسمی پهلوی مندرج است و در آن رضاخان یک قهرمان اصیل مردمی، نماینده روح ایرانی و تجلی گاه خاستگاه آرمان های ایرانی از دهه ها قبل معرفی می شود و بر این اساس کودتا را قیام و خیزش ملی می دانند.

رحمانیان در ادامه افزود: «در واقع ما با روایت های گوناگون در مورد معمای سقوط قاجار روبه رو هستیم. روایت های گوناگونی ذهن و زبان ما را زیر سلطه خود گرفته اند. حالا هر کدام مان به درجات. نکته ای که باید به آن توجه کرد، این است که یک جا با هستی روایت و یک جا با روایت هستی روبه رو هستیم. یک جا با واقعیت روایت و جای دیگر با روایت واقعیت روبه روییم. آن دوگانه ای که تاریخ را به تاریخ یک و تاریخ دو تقسیم می کنند. تاریخ یک، تاریخ به مثابه جریان و رویداد و تاریخ دو به مثابه نگارش آن جریان و رویداد است. من سال هاست می گویم تاریخ سه هم داریم و باید به آن توجه کنیم و آن، این است که این تاریخ دو صرفا ناظر به آن واقعیت گذشته نیست. خودش یک واقعیتی است که در تاریخ رخ می دهد. پس این روایت ها همه یک تاریخ هستند و ما به عنوان تاریخ با آن روبه رو هستیم . من سال هاست که مفهوم نظریه ای «گذشته گذشته» را ساخته ام، چون گادامر به درستی می گوید تاریخ گذشته نگذشته است. یعنی چیزی که نگذشته باشد، زنده است. کوروش هنوز برای ما نگذشته است. داریوش نگذشته است. همچنان برای ما تاریخ است، اما اگر برود یعنی دیگر فراموش بشود. این دیگر حیث تاریخی ندارد. البته آنهایی که در حوزه تاریخ زنده کار می کنند، به درستی می گویند: «تاریخ ها زاد و ولد می کنند.» یعنی بعدا تاریخی که از حیث تاریخی فروافتاده و مرده ممکن است که دوباره زنده بشود...بنابراین رویدادها و پدیده های تاریخی هستی شان پیچیده است. این «گذشته گذشته» چه می گوید؟ می گوید که هر گذشته خودش یک تاریخ و یک گذشته ای دارد. اینجا سقوط قاجاریه، کودتای سوم اسفند. به عبارت بهتر ما در حوزه و عرصه ای می رویم که سالیانی است که دغدغه من است و آن مساله حافظه جمعی است.»

رحمانیان سپس افزود که مورخ در این بحث مساله اش آنچه به حقیقت واقع شده نیست، بلکه باید به یک انگاره جمعی از یک پدیده تاریخی فارغ از صحت و سقم تاریخی آن پدیده به عنوان مساله خود بپردازد و واقعیت روایت را مورد توجه قرار دهد: «در قدرت گیری رضاخان اسناد زیاد و در هم ریخته است و مساله ای است که رضاخان که بود و از کجا آمد؟ چگونه قدرت گرفت؟ و چگونه زیر پای قاجاریه را خالی کرد؟ گیریم که ادعای رضاخان را بپذیریم که خودش عامل کودتاست و انگلیسی ها او را آوردند ولی نمی دانستند چه کسی را می آورند. امروزه گروهی از پژوهشگران تاریخی می گویند که رضاخان عامل انگلیسی ها نبود و حداکثر این است که ژنرال آیرون ساید به او کمک کرد و حتی نرمن سفیر بریتانیا در ایران و کرزن وزیر امورخارجه بریتانیا هم از کودتا خبر نداشتند، ولی تسلیم شدند. گیریم که آنها درست می گویند. اما ملت ما در طول این تاریخ خود به این رویداد چگونه نگاه می کرد؟ در جنگ بین روایت ها روایتی که غالب شد، روایت انگلیسی بودن رضاخان، خاستگاه سقوط قاجاریه، کشیده شدن خط راه آهن ، الغای قرارداد دارسی و انعقاد قرارداد 1933م بود. اینها بر ذهن عموم چیره شد. اینجاست که یک مفهوم جدیدی را می سازم و برای تحلیل تاریخ به آن دست می آویزم و آن مفهوم - نظریه «سرمایه روایتی» است. در تاریخ معاصر چه در سقوط قاجاریه و چه در نهضت ملی و سقوط پهلوی «سرمایه روایتی» به عنوان یک مفهوم- نظریه بسیار کار می کند. قاجاریه اگر در عرصه روایت حکومتگران ناشایستی شناخته نمی شدند، به آسانی زیر پای شان خالی نمی شد. در میدان روایت ها و در جنگ روایت ها از سال ها قبل سپر انداخته بودند. در اینجا بحث بر سر واقعیت نیست، بحث بر سر آن است که چه کسی می تواند روایت خود را چیره کند.»

رحمانیان در انتها گفت: «در سقوط حکومت ها نوع برافتادن آنها بسیار مهم است. در افتادن با مردم که شالوده قدرت حاکمان هستند و رقابت های درباری در سقوط حکومت ها مهم است و از دوره قاجاریه یک عامل بیگانه نیز در سقوط حکومت ها موثر بود. این نظریه توطئه را کاربردی می کند ولی باور به توطئه را نه. در دوران سنتی تاریخ ایران نظریه دولت ابن خلدون برای تبیین علل سقوط حکومت ها کاربرد دارد که مفهوم بنیادینش عصبیت است که نویسندگان در این اثر به این بحث اشاره کرده اند که من در این باب به یک مفهوم- نظریه جدید تحت عنوان «تاریخ خاندانی- تاریخ قبیله ای» رسیده ام. دوره بندی کرونولوژیک تاریخ برای تاریخ اجتماعی و تاریخ فرهنگی ناکارآمد است. تاریخ خاندانی نشان می دهد با توجه به وجود اشرافیت ریشه دار و باثبات، آنها حتی حاکمیت شاه را تحت تاثیر قرار می دهند که تا آمدن سلجوقیان این چیرگی خاندانی باقی می ماند. اما بعد از آمدن سلجوقیان چیرگی قبایل آنچنان است که حتی با وجود خاندان ها قدرت در دست قبایل است. در سقوط قاجاریه این نظریه ابن خلدون به معنای دیگری به کار می آید. تاریخ قدرت قبایل با قدرت گیری قاجارها پایان می پذیرد و قاجارها به مفهومی دیگر قبیله نیستند.»

ریشه های دیرپای سقوط قاجاریه
پس از پایان سخنان میهمانان جلسه، نویسندگان کتاب «سقوط خاندان قاجار» توضیحاتی را درباره این اثر ارایه دادند. دکتر محمد محمودهاشمی درباره چرایی انتخاب طرح جلد سخن گفت. وی به این نکته اشاره کرد طرح جلد این اثر بر اساس کاریکاتوری که در زمان اعلان انقراض سلسله قاجاریه در روزنامه ناهید کشیده شده بود، طراحی شد تا به نوعی بیانگر نگاه مخالفان این سلسله نسبت به این واقعه تاریخی در آن زمان باشد.

وی سپس درباره چرایی پدید آمدن این اثر گفت: «سوال اصلی که باعث شد تا به پدید آوردن این پژوهش بپردازیم، این بود که چرا سلسله قاجاریه، برخلاف سایر سلسله های قبل از خود، هنگام سقوط سلطنت عکس العمل قابل توجهی از خود نشان ندادند؟» وی سپس افزود که ریشه سقوط خاندان قاجار به سال ها قبل از کودتای 1299 باز می گردد و این زمانی است که ایران سنتی با تمدن مدرن مواجهه پیدا کرد و ناتوانی سلسله قاجاریه در پاسخگویی به مسائل جدیدی که در عرصه های مختلف پدید آمده بود، حکومت آنها را به تدریج رو به ضعف کشاند. به خاطر آنکه آنها بر اساس الگوی حکمرانی سنتی در ایران حکومت می کردند. ناتوانی آنها در پاسخگویی صحیح به مسائل جدیدی که به وجود آمد، کار حکمرانی آنها را به جایی رساند که زمانی فرا برسد که در برابر سقوط حکومت شان قادر به عکس العمل موثری نباشند.

برآمدن قبیله ای و سقوط مدرن
سخنران پایانی این جلسه دکتر قباد منصوربخت بود. دکتر منصوربخت با تاکید بر این نکته که به عنوان استاد راهنما در این پژوهش نقش راهنمایی رساله را برعهده داشته است، افزود: «بنیان نظری این بحث از یک دوره بندی تاریخی آغاز شد که مربوط به عوامل بنیادینی بود که رفتار انسان ایرانی را در تاریخ به وجود می آورند. یک دوره از ابتدای تاریخ ایران است که نهادها در آن شکل می گیرد که تا ابتدای دوره مدرن ادامه می یابد، تا زمانی که وارد به فراگرد دوره مدرن می شویم و دوره دوم که ما با ورود فراگرد نوسازی در معرض تحولات نهادی قرار می گیریم. در دوره اول ما از نظریه های ابن خلدون درباره ظهور و سقوط حکومت ها استفاده می کنیم، اما در دوره دوم ما وارد مرحله جدیدی می شویم و اینجاست که این پرسش مطرح می شود که چگونه قاجارها از صحنه قدرت در ایران خارج می شوند. آن بحث نظری که در مقدمه کتاب آمده، این بود که قاجارها آخرین سلسله ای بودند که با سازوکارها و روش های قبیله ای به قدرت رسیدند و اولین سلسله ای بودند که با روش های مدرن و به نوعی با زور از صحنه قدرت خارج شدند. در این اثر ما تلاش کردیم تا اثری پدید بیاید که هم به روایت تاریخ وفادار باشد و هم تا حد ممکن عینیت در آن لحاظ بشود و رویکرد ایدئولوژیک نداشته باشد و واقعیت تاریخی این دوره را توضیح دهد و در عین حال به مخاطب نشان دهد که ما از یک نقطه تاریخی خاصی به نقطه تاریخی خاصی وارد شدیم که الزامات، اقتضائات، قواعد و اصول رفتاری خاص خودش را دارد. قاجارها به ضرب شمشیر مثل همه سلسله ها به قدرت رسیدند، اما مشکل آنها در مواجهه با تمدن مدرن بود. قاجارها هنرهای جدیدی را آموختند، اما ما در تاریخ اجتماعی با هنرهای فردی انسان ها کاری نداریم، ما در تاریخ اجتماعی با مساله عاملیت و ساختار سروکار داریم. یعنی یک فرد وقتی درون یک ساختار قرار می گیرد چه نسبتی با این ساختار برقرار می کند، بر اساس این ساختار گونه عمل می کند و در تغییر و ساخت یابی مجدد چگونه عمل می کند.» وی در پایان سخن گفت که این اثر به لحاظ قلمرو متعلق به قلمرو تاریخ فرهنگ و تمدن است. این اثر نشان می دهد که ما وارد دوره جدیدی می شویم و بیان می کند چیزی که قاجاریه را شکست داد، شکست آنها در برابر تمدن جدید است.

منبع: روزنامه اعتماد