ادبا و بزرگان عرصه ادبیات فارسی، دیک دیویس را یکی از بزرگترین مترجمان زنده شعر کلاسیک فارسی به انگلیسی می‌دانند. کتاب «در آفاق شعر کهن» شامل یازده مقاله از آثار و دیدگاه‌های دیویس درباره ترجمه و نیز هشت مقاله درباره فردوسی، فخری گرگانی، خیام، حافظ، عبید زاکانی، ‌و جهان ملک خاتون می‌شود که به تازگی منتشر شده است.

مصطفی حسینی، مترجم و پژوهشگر نامدار در حوزه زبان و ادبیات فارسی و انگلیسی کشورمان، تاکنون با ترجمه‌های خود از زبان انگلیسی به فارسی، آثار ارزشمندی را به قلمرو ادبیات عرضه و پژوهشگران را با دیدگاه‌های گوناگونی در این زمینه آشنا کرده است. این مترجم به‌ تازگی جدیدترین ترجمه خود را از دیک دیویس، ایران شناس، نویسنده و مترجم معروف آمریکایی، با عنوان «در آفاق شعر کهن: از فردوسی تا حافظ» در اختیار فارسی‌ زبان قرار داده است.

در گفت‌وگوی ایسنا با مصطفی حسینی، او به بیان نکات ارزشمندی درباره فعالیت‌های دیک دیویس (Dick Davis) در حوزه ادبیات کلاسیک فارسی، تلاش‌های خود در حوزه ترجمه و نیز جنبه‌های مختلف کتاب «در آفاق شعر کهن: از فردوسی تا حافظ» پرداخت. آنچه در ادامه می‌خوانید گفت‌وگوی ایسنا با مصطفی حسینی، مترجم، پژوهشگر و عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان است.

ادبیات کلاسیک فارسی از منظر ایران‌شناس آمریکایی
مصطفی حسینی، مترجم و پژوهشگر
در حوزه زبان و ادبیات فارسی و انگلیسی
همان‌طور که می‌دانید قصد داریم در خصوص سومین یا تازه‌ترین اثر ترجمه‌ای شما از دیک دیویس (Dick Davis) به نام «در آفاق شعر کهن» صحبت کنیم. لطفاً قبل از آن، درباره «خنیاگری در باغ» اولین اثر ترجمه‌ای خود از این نویسنده و پژوهشگر توضیحی بدهید.

پیش از کتاب «در آفاق شعر کهن»، مجموعه‌ مقالات مستقلی از دیک دیویس با عنوان «خنیاگری در باغ: جستارهایی درباره ترجمه ادبیات کلاسیک پارسی به انگلیسی» ترجمه کرده بودم که در سال ۱۳۹۸ به اهتمام نشر آگه منتشر شد. در آنجا مقدمه‌ای نوشتم و در باب ترجمه‌های دیویس صحبت کردم. «خنیاگری در باغ» در واقع شامل یک مقدمه، هفت مقاله و سه مصاحبه (درباره پست و بلند ترجمه آثار کلاسیک فارسی به انگلیسی) بود که دیویس آن‌ها را در یک بازه زمانی نسبتاً بلند و به‌طور پراکنده در مجلات مختلف منتشر کرده بود. به علاوه، برخی از آن‌ مقالات فصلی از یک کتاب (مانند مقاله شماره یک و سه) بود.  

ادبیات کلاسیک فارسی از منظر ایران‌شناس آمریکایی

کتاب دیگری هم دارید موسوم به «مرواریدهای پارسی در صدف‌های انگلیسی» که این اثر مجموعه‌ مقالاتی از دیک دیویس است؟

هم بله و هم خیر. این کتاب در سال ۱۳۹۹ به‌ کوشش انتشارات اطلاعات منتشر شد. «مرواریدهای پارسی در صدف‌های انگلیسی» (که شامل هفده مقاله است) درباره سیر ترجمه شاهکارهای شاعران کلاسیک فارسی (مانند خیام، فردوسی، عطار، مولوی، سعدی، و حافظ) به انگلیسی است. دانشنامه تخصصی معروفی به زبان انگلیسی وجود دارد به نام «Encyclopedia of Literary Translation into English» که تقریباً ترجمه اش به فارسی می‌شود «دانشنامه ترجمه ادبی به انگلیسی». دیویس برای این دانشنامه چهار مدخل دربارۀ شاعران فارسی زبان نوشته است که ترجمۀ آن چهار مدخل در کتاب «مرواریدهای پارسی در صدف‌های انگلیسی» آمده است. از این چهار مقاله، سه مورد آن دربارۀ فردوسی، خیام و سعدی و یک مورد آن نیز دربارۀ «سیری در تاریخچه ترجمه متون ادبی به فارسی» به انگلیسی است.

«در آفاق شعر کهن» سومین مجموعه‌ای است که شما از دیویس ترجمه‌ کرده‌اید و به‌تازگی منتشر شده است. این کتاب از سوی کدام نشر به بازار فرهنگی و محیط دانشگاهی ما آمده است؟  

«در آفاق شعر کهن: از فردوسی تا حافظ» در دمدمه‌های سال نو به‌ همت انتشارات مروارید روانه بازار نشر شد. چنانکه آمد تسامحاً می‌توان گفت سومین اثری است که از این مترجم و محقق برجسته انگلیسی ترجمه کرده‌ام. به علاوه در کنار سه کتاب «خنیاگری در باغ»، «مرواریدهای پارسی در صدف‌های انگلیسی» و همین «در آفاق شعر کهن»، مقالات دیگری از او ترجمه‌ کرده‌ام که پاره‌ای از آنها در مجلاتی مانند بخارا منتشر شده است.

لطفاً بفرمایید چرا در تازه‌ترین اثرتان، یعنی «در آفاق شعر کهن»، باز هم به سراغ دیک دیویس رفتید.  

قبل از پاسخ به این پرسش اجازه بدهید اندکی با زندگی و آثار دیک دیویس آشنا بشویم. دیک دیویس در سال ۱۹۴۵ در بندر ساحلی پورتموث در انگلستان متولد شد و از بخت بلند ما ایرانیان هنوز هم در قید حیات است و همچنان سرگرم ترجمه اشعار کلاسیک فارسی. دیویس کارشناسی و کارشناسی ‌ارشد خود را از دانشگاه کمبریج در رشته ادبیات انگلیسی اخذ کرده. همچنین، در در دنیای انگلیسی‌ زبان‌ شاعر معروفی است و تا امروز هشت، نه دفتر شعر ازو منتشر شده است. در کتاب «در آفاق شعر کهن» مقاله مفصلی به نام «سرود باربد: دیویس به گفته دیویس» وجود دارد که در آن دیویس نحوه آشناییاش با ادبیات فارسی و آثاری را که از فارسی ترجمه کرده را به طرز جذاب و دلنشینی روایت کرده است، برای جزئیات بیشتر علاقه‌مندان می‌توانند به این مقاله مفصل و مفید مراجعه کنند.

ادبیات کلاسیک فارسی از منظر ایران‌شناس آمریکایی
تصویری از دیک دیویس، ایران شناس و مترجم آمریکایی در حوزه آثار کلاسیک فارسی
ارتباط او با ایران و آثار فارسی چگونه شکل گرفته است و به ما بگویید ترجمۀ پژوهش‌های این محقق انگلیسی به فارسی چه اهمیتی دارد؟

دیویس می‌گوید دوست باستان‌شناسی داشتم که در ایران مشغول حفاری بود. او نامه‌هایی برای من می‌فرستاد و در آن‌ها از زیبایی‌ ایران، از جمله طبیعت‌اش، تعریف می‌کرد. او سبب شد تا هفت سال پیش از انقلاب ۵۷ به این کشور و به دیدار دوستم بیایم. تصمیم گرفتم در ایران معلم زبان انگلیسی بشوم. بنابر این، حدود هشت سال، یعنی تا سال ۱۳۵۷ شمسی در ایران به سر می‌بردم. دیویس در همین سال‌ها و با زنی ایرانی، که پرستار بود، آشنا ‌شد و با او ازدواج ‌کرد. سپس به کشورش بازگشت و در دانشگاه منچستر دکترای ادبیات کلاسیک فارسی ‌گرفت.

در دوران دکتری درباره کدام اثر ادبی فارسی کار کرده بود که به اخذ دکترای ادبیات کلاسیک فارسی موفق شد؟

رساله دکترای او درباره «شاهنامه» فردوسی است. خود او درباره‌ آن چنین توضیح می‌دهد که زمان اقامتم در ایران در دانشکده هنر تدریس می‌کردم. پس از آن که تصمیم به بازگشت گرفتم، دانشجویان این دانشکده، «شاهنامه» فردوسی چاپ مسکو را به من هدیه دادند. خواندن این کتاب را در انگلستان شروع کردم و به ‌نظرم جالب و شایسته توجه آمد. هرچند یک سال طول کشید تا فقط جلد اول آن را بخوانم و تدریجاً سرعتم در خواندن این اثر بیشتر شد. پس از مطالعه این کتاب دیویس بر آن شد که رساله دکترایش را درباره شاهنامه بنویسد. موضوع رساله‌اش «تضاد پسران و پدران در شاهنامه» بود. بعدها دیویس پایان‌نامه دکترای خود را با تغییراتی منتشر کرد، خوشبختانه این کتاب به اهتمام سهراب طاوسی با عنوان «حماسه و نافرمانی» به زبان فارسی ترجمه شده است. دیویس پس از پشت ‌سرگذاشتن مقطع دکترای خود به آمریکا مهاجرت ‌کرد و مقیم ایالت اوهایو و در آنجا مشغول تدریش، تحقیق و ترجمه ادبیات کلاسیک فارسی شد. اکنون چند سالی می‌شود که دیویس از دانشگاه اوهایو بازنشسته شده است. در دوران تدریس و تحقیق خود، به‌طور دقیق‌تر از سال ۱۹۸۴ به‌ بعد، آثار متعددی را از ادبیات فارسی به انگلیسی ترجمه کرده که به جز یک مورد آن‌ها، دایی جان ناپلئون ایرج پزشکزاد، همگی درباره شعر کلاسیک فارسی است.  

در واقع، می‌توان گفت‌ تخصص اصلی این پژوهشگر و شخصیت دانشگاهی در ادبیات کلاسیک فارسی است. از این آثار کلاسیک فارسی که می‌فرمایید دیویس ترجمه کرده است، امکان دارد نمونه‌هایی را نام ببرید؟

بله. این آثار را در همین کتاب جدیدم، «در آفاق شعر کهن»، آورده‌ام. نخستین آن‌ها «منطق الطیر» عطار نیشابوری است که در سال ۱۹۸۴ م. منتشر شده. او این اثر عطار را، به کمک همسرش، در قالب شعر عروضی ترجمه و منتشر کرده است. دومین ترجمه او از متون کلاسیک فارسی به بخشی از «شاهنامه فردوسی»، یعنی داستان «سیاوش و سودابه» اختصاص دارد که در سال ۱۹۹۲ منتشر شد. دیویس این اثر را نه به شعر عروضی بل در قالب شعر سپید ترجمه کرده است. سومین کار مهمی که دیویس از فارسی به انگلیسی ترجمه کرد، مجموعه‌ای از اشعار کوتاه فارسی مثل رباعی، دوبیتی و مفردات است که در انگلیسی به آن Epigram  (= کوته سروده) می‌گویند. عنوان این مجموعه «اسباب عاریتی: اشعار کوتاه کلاسیک فارسی» است که در سال ۱۹۹۶ م. در اختیار انگلیسی‌ زبانان قرار گرفت. چند سال بعد دیویس تمام «شاهنامه» را، به شیوه نقالان، به آمیزهای از نثر و نظم ترجمه کرد. این ترجمه در سال ۲۰۰۶ به زیور طبع آراسته شد. ترجمه او از فردوسی ویژگی‌های خاصی دارد که وی راجع به آن مقاله‌ مستقلی نوشته است که برگردان آن را در کتاب «خنیاگری در باغ» آورده‌ام. «ویس و رامین» فخرالدین اسعد گرگانی را به ‌شعر عروضی در سال ۲۰۰۷ ترجمه و منتشر کرد. «صور عشق، حافظ و شاعران شیراز» کار بعدی اوست که در سال ۲۰۱۲ در اختیار علاقه‌مندان به ایران و زبان فارسی در دنیای غرب قرار گرفت. در این اثر به زندگی سه شاعر هم‌عصر نظر دارد که عبارت‌اند از حافظ، عبید زاکانی و شاهدخت شاعری که کمتر نام او را شنیدهایم، یعنی جهان‌ملک خاتون. در سال ۲۰۱۹ دیویس کتاب «آیینۀ قلبم: هزار سال شعر زنان ایرانی» را ترجمه و منتشر کرد. در این کتاب ترجمۀ نمونه اشعاری از قدیم‌ترین تا متأخرترین شاعران زن ایرانی وجود دارد. دیویس در سال ۲۰۲۱ «لیلی و مجنون» و در اواخر سال ۲۰۲۳ «خسرو و شیرین» را ترجمه و منتشر کرد.  

ادبیات کلاسیک فارسی از منظر ایران‌شناس آمریکایی

بنابراین، با نظر به آثاری که شما برشمردید، دیک دیویس در آشنایی انگلیسی‌زبانان دنیا با ادبیات فارسی، آن هم شاخص‌ترین آثار کلاسیک ما نقشی اساسی ایفا کرده است. و می‌توان گفت بی‌دلیل نیست که شما به‌منظور آشنایی فارسی‌زبانان با تحقیقات دیویس تلاش می‌کنید.

دیویس یکی از بزرگترین، اگر نگوییم بزرگترین، مترجمان زنده شعر کلاسیک فارسی به انگلیسی است و این قولی است که جملگی برآنند و استادان بزرگی مانند احسان یارشاطر، حشمت موید، محمود امیدسالار و ... ترجمه‌های درخشان او را ستوده‌اند. دیویس عمرش را بر سر این کار گذاشته و در این راه از جوانی به پیری رسیده است. به علاوه، محمود امیدسالار، شاهنامه‌پژوه نامدار ایرانی ساکن آمریکا، «حماسه و نافرمانی» او را بهترین اثری میداند که به زبان انگلیسی راجع ‌به فردوسی و هنر شاعری او نوشته شده است. در اهمیت ترجمه‌های دیویس همین بس که ناشر معروف و معتبری مانند پنگوئن (Penguin) آثارش را چاپ کرده است.  

لطفاً به‌طور دقیق‌تر و با جزئیات بیشتر از کتاب تازه خود «در آفاق شعر کهن» بگویید و تشریح کنید که در این مجموعه چه تعداد و چه مباحثی از دیک دیویس به جهان فارسی‌زبان تقدیم شده است؟

کتاب «در آفاق سعر کهن» افزون بر مقدمه مترجم مشتمل بر یازده مقاله است. سه مقاله در باب معرفی آثار و دیدگاه‌های دیویس درباره ترجمه و هشت مقاله درباره فردوسی، فخری گرگانی، خیام، حافظ، عبید زاکانی، ‌و جهان ملک خاتون است. نخی نامرئی این مجموعه مقالات را به هم متصل می‌کند و آن ادبیات کلاسیک فارسی است. این آثار دیویس، پیش‌تر در قالب مقالات مستقل، فصلی از یک کتاب یا مداخل‌ دانشنامه‌ای منتشر شده‌اند.  

مخاطبان اصلی این اثر چه کسانی هستند؟ کتاب «در آفاق شعر کهن» صرفاً اثری تخصصی و دانشگاهی برای مخاطبان پژوهشگر است یا خوانندگان عام هم می‌توانند از آن بهره ببرند؟

مخاطبان این اثر هم متخصصان هستند و هم متفننان. پاره‌ای از مقالات برای متخصصان است مانند مقالات دانشنامه‌ای و مقالاتی که فصلی از یک کتاب هستند. خوانندگان عام نیز می‌توانند از مقدمه‌هایی که دیویس بر ترجمه‌هایش نوشته بهره و لذت بیشتری ببرند. به‌طور کلی، مخاطبان اصلی کتاب حاضر علاقه‌مندان به ادبیات کلاسیک فارسی، ادبیات تطبیقی و حتی دوستداران مطالعات ترجمه هستند، و هریک به نوعی می‌توانند با کتاب ارتباط برقرار کنند.

و اگر صحبت یا نکته خاص دیگری مد نظر دارید، لطفا بفرمایید.

باید عرض کنم که ترجمه‌های بنده را می‌توان در دوسه حوزه مشخص تقسیم‌بندی کرد؛ یکی ادبیات تطبیقی و ادبیات جهانی و دیگری ادبیات فارسی در دنیای انگلیسی‌زبان است. نکته‌ای که بر آن پافشاری می‌کنم این است که ترجمه آثار دیویس یا دیگر ایران‌شناسان به معنی تأیید آراء و نظرات آنان نیست. غرض این بوده که نشان دهیم آنان چه تصویری از آثار ما به انگلیسی‌زبان ارائه کرده‌اند. با بعضی نظرها همسو و با برخی نیز مخالفم. ترجمه آثار دیویس و دیگر ایران‌شناسان به ما کمک می‌کند تا از زاویه دید یک غیرایرانی، به تعبیری «از چشم غربی»، به آثارمان بنگریم. در همین مسیر، ممکن است با نکات و دیدگاهی راجع‌ به خودمان مواجه شویم که برایمان تازگی داشته باشد و شاید از آن غافل بودیم. به علاوه، شاید بتوان از این آثار روش تحقیق را نیز فراگرفت.