شیما بهره مند

جستار همان صورت قوه نقادی ذهن ماست. زیرا شخصی که نقد ادبی می کند ضرورتا باید دست به آزمایش بزند، او باید شرایطی را خلق کند که تحت آن موضوع از نو مرئی شود، تازه آن هم به شیوه ای متفاوت با نحوه کار مولف یا نویسنده ادبیات؛ مهم تر از هر چیز سنجیدن و محک زدن سستی های موضوع است، و این همان دگرگونی ناچیزی است که موضوع در فرایند نقد متحمل می شود.

نقل قول آدورنو از ماکس بنزه، جستار به مثابه صورت مواجهه شاهرخ مسکوب (دی 1304- فروردین 1384) با تاریخ و «میتولوژی» (یا اسطوره شناسی)، با شکست های مدام سیاسی و فکری معاصر بی ارتباط نبود. او باور داشت که «برای شناخت عمیق فرهنگ یک ملت نمی توان از اساطیر آن بی خبر بود» و در عین حال اعتقاد داشت که «باید حقیقت تاریخی اسطوره را از انبوه حکایات و قصه ها جدا کرد و بیرون کشید، باید تاریخ را از افسانه تمییز داد و به ویژه دید که افسانه ها چه معنای تاریخی می توانند داشته باشند». مسکوب دست به بازسازی تاریخ یا به تعبیر خودش «زنده کردن مردگان» می زند تا از راه چسبیدن به تاریخ، «بازشناسی و ارزش یابی امروزی از فرهنگ دیروز برای فردا» را ممکن سازد. روحیه «آزادمنشی و حس داد مسکوب» و خواست آزادی، چنان در مسکوب ریشه داشت که بعد از «قضیه آذربایجان، فردپرستی استالینی و به خصوص رفتار حزب توده با دکتر محمد مصدق»، از حزب و سیاست دستوری برید و به قول خودش، یک روز در زندان فهمید که دیگر توده ای نیست: «گزارش خروشچف به کنگره بیستم حزب کمونیست شوروی و جنایات استالین را توی زندان خواندم. چیزی بود که می خواندیم برای اینکه حالمان بد بشود و کیف کنیم. بعد ماجرای مجارستان پیش آمد. این دوتا حادثه بود که مرا زیرورو کرد. این دو حادثه، بحرانی در من پیش آورد که در حدود یک ماه ادامه داشت و آخر کار به اینجا رسید که من پیش خودم فکر کردم که خب حالا بالاخره چه کار می خواهی بکنی؟».

نوع مواجهه مسکوب با تاریخ به فرم ادبی او نیز سرایت کرد. یوسف اسحاق پور1 معتقد است اگر بنا باشد جای مسکوب را در نویسندگی پیدا کنیم، بی شک او «اسییست» (اسه نویس) است. فرمی آزاد و بی قید که «اثری است از نویسنده ای غیرمتخصص برای خواننده ای غیرمتخصص». البته نه به این معنا که نویسنده در مورد مطلب مورد نظرش تخصص ندارد یا تحقیق نکرده است، بلکه «او پیش از ورود، تحقیق و تخصص و علمش را در رختکن می گذارد و هدفش بحث و جدل نیست. مسائل مهم تر و بزرگ تری را در نظر دارد که مستقیما با وجود و جهان و انسان و زمان و خلقت و تاریخ و زندگانی و مرگ و سخن مربوطند». اسحاق پور از والتر بنیامین نقل قول می آورد که تفاوت تحقیق و اسه را چنین تعریف می کند: «محقق به هیزم خاکستر توجه دارد، اسییست به آتش».

جستار (اسه) را «صورت انتقادی» خوانده اند. تئودور آدورنو2 معتقد است گرایش جستار همواره در جهت برچیدن بساط عقیده است، ازجمله عقیده ای که جستار به مثابه نقطه شروع خویش برمی گزیند. «جستار همان است که از آغاز بود، صورت انتقادی به معنای کامل آن؛ در مقام نقد درون ماندگار ساخته های فکری، در مقام رویاروی ساختن واقعیت این ساخته ها با مفهوم هاشان، جستار همان نقد ایدئولوژی است». اگر جستار متهم می شود که فاقد دیدگاه خاص یا جهت گیری است و انگ نسبی گرایی می خورد، به این خاطر است که هیچ موضعی را بیرون از خویش تصدیق نمی کند. از اینجاست که پای مقوله «حقیقت» به میان می آید؛ مقوله حقیقت به مثابه امری «تثبیت شده» یا سلسله مراتبی از مفاهیم. «هگل که هیچ علاقه ای به دم زدن از دیدگاه ها نداشت درست همین تصویر از حقیقت را هدف قرار داده بود». به زعم آدورنو، در همین نقطه است که جستار با قطب مخالفش، فلسفه معرفت مطلق، هم نوا می شود. و ازقضا «جستار می کوشد تفکر را از عارضه دلبخواهی بودن درمان کند، آن هم با ادغام این عارضه در رهیافت خویش به شیوه آگاهانه، به عوض پنهان ساختن آن به مثابه امری داده شده». به تعبیر آدورنو، جستار دعوی منطق هگلی را جدی می گیرد: «نمی توان با اتکا به حقیقت کل به جنگ حکم های منفرد رفت. به همین ترتیب نمی توان حقیقت را در قالب حکمی منفرد متناهی ساخت. برعکس، دعوی امر تکین به حقیقت عملا پذیرفته می شود، آن هم تا آن حد که ناحقیقی بودنش آشکار شود». ازاین رو در نظر آدورنو، هریک از جزئیات جستار به واسطه وجه مشتاق و ناکامل خویش، جزئیات دیگری از این دست را به مثابه نفی خویش جذب می کند و به این ترتیب، عدم حقیقتی که جستار خود را آگاهانه گرفتار آن می سازد همان بستری است که حقیقت جستار در آن سکنی دارد. در عین حال، جستار می کوشد ادعاهای فرهنگ را به واسطه روبه روکردن متن ها با مفهوم ذاتی خودشان درهم بکوبد، «جستار می کوشد فرهنگ را متوجه کذب خودش سازد». مسکوب نیز بدون آنکه فکر کند در جستارهایش با موضوع متون قدیم و حافظ و شاهنامه فردوسی، حقیقت ازلی و ابدی این آثار را بیان کرده و جایی برای دیگری و فردا نیست، می پنداشت که کارش راهی به حقیقت این متن هاست. حقیقتی که چه بسا در دوردست هاست و یک مرتبه نمی شود به آن رسید، و به گفته اسحاق پور «این دقیقا کار اسه است».

نوشتن نزد مسکوب نوعی «گره گشایی کاری فروبسته، راهی از بن بست و گشودن روزنه ای به سوی چشم اندازی بازتر و اندیشه ای آزادتر» بود. به تعبیر اسحاق پور، «در این رابطه و اهمیت فکر، اسه به فلسفه و عرفان نزدیک است؛ ولی چون اسه جستار یک حقیقت است و نه تدوین رساله ای درباره حقیقتی کلی، و چون اسه، با آنکه از حافظ یا فردوسی سخن می گوید، در عین حال بازگوی مسائل و نظر کاملا شخصی ست، به ادبیات نزدیک است و جزئی از ادبیات است؛ و اهمیت زبان و سخن هم برای شاهرخ مسکوب از همین جاست». خود مسکوب نیز معتقد بود «حقیقت زبان در آنجایی است که امکان فکرکردن به آدم می دهد. تفکر را می انگیزد. در آنجایی ست که به آدم امکان تخیل می دهد و فکرهایی آدم می کند که همان فکرها حقیقت آدم را می سازد، سبب می شود که آدم از واقعیت فراتر برود». اسحاق پور معتقد است که حقیقت برای مسکوب، اگرچه یک امر اخلاقی دست نیافتنی است اما جای حقیقت در سخن و ازاین رو زبان است و او نیست که زبان را تعیین می کند: «اساسا فکر است که زبان خودش را پیدا می کند و به کار می گیرد. نویسنده تکلیف زبان را روشن نمی کند بلکه زبان است که تکلیف نویسنده را روشن می کند» و چه بسا بتوان این ایده را تعمیم داد و گفت، این فرم ادبی است که تکلیف سیاست نوشتار را معلوم می کند. فرم جستار به مسکوب این امکان را داده است که با بهره گیری از مفهوم ها به آن وجهی از موضوع خود رخنه کند که به کندوکاو مفهومی تن نمی دهد؛ «این همان وجهی است که می کوشد به میانجی تناقض های مبتلابه مفهوم ها، این نکته را برملا سازد که شبکه عینی مفهوم ها صرفا یک تور ذهنی است» و جستار می خواهد این عنصر مات و کدر را قطبی کند و نیروهای نهفته در آن را رها سازد. به هر تقدیر، جستار از تن دادن به قیدوبندها طفره می رود، و شاید از همین رو، مناسب ترین فرم برای بازخوانی سنتی باشد که از نظر مسکوب، بدون نگاه به آینده، خفه می شود و خفقان می آورد. آدورنو نیز ذاتی ترین قانون صوری جستار را «بدعت» می خواند و معتقد است به واسطه تخطی از اصول سنتی تفکر است که چیزی در ابژه مرئی می شود که نامرئی نگه داشتنش رمز تفکر سنتی و هدف عینی آن است.