گفتگو: محسن آزموده

جستارنویسی در سال های اخیر در میان نویسندگان ایرانی رواج یافته است. درباره معنا و مفهوم جستار (essay) بسیار نوشته اند، اما مصطفی ملکیان با همان دقت های مفهومی معروفش سه خصلت یا ویژگی برای آن بیان کرده که شاید راهگشا باشد. به نظر او جستار متنی است که این سه ویژگی را داشته باشد، اولا در جستار تاکید می شود که آنچه گفته می شود، تلقی خاص نویسنده از واقعیت است در حالی که سایر متون عموما ادعای مطابقت با واقع دارند، ثانیا در جستار احساسات و عواطف نویسنده پررنگ است و ثالثا در جستار به جای فرآیندهای استدلالی، یافته نهایی ارائه می شود. شاید بتوان «ادبیت» را به ویژگی هایی که ملکیان برای جستار خوانده، اضافه کرد. با این ویژگی ها می توان کتاب «و کسی نمی داند در کدام زمین می میرد» نوشته مهزاد الیاسی بختیاری را مجموعه ای از جستارها خواند، اگرچه این جستارها به میانجی روایت سفر او در جاهای مختلف شکل می گیرند، از کاتماندو و بامیان و تفلیس گرفته تا آتن و هرات و کابل و جنوا. به دیگر سخن کتاب او را می توان سفرنامه-جستار خواند، متنی که در مرز میان این دو گونه ادبی شکل می گیرد. الیاسی، دانش آموخته انسان شناسی و روزنامه نگار است و در کنار واگویه درونیاتش گزارش هایی خواندنی از زندگی مردم در جاهایی که سفر کرده، ارائه می کند. در صفحه اندیشه با او درباره نوع نگاهش به سفر و جستارنویسی گفت وگو کردم.
در ابتدا به اختصار بفرمایید در کتاب «و کسی نمی داند در کدام زمین می میرد» چه کار کرده اید و توصیف خودتان از این کتاب چیست؟
من سال ها بود که سفر می کردم، اما قرنطینه کرونا که شروع شد، احساس کردم قسمتی از زندگی ام تمام شده و دوران جدیدی شروع شده و من احتیاج به یک خط پایان یا نقطه، ته جمله زندگی قبلی ام دارم. بعد از چند دوره طولانی سفرهای سنگین، وقتی در دوران کرونا مجبور به یکجانشینی شدم، نوشتن کتاب «و کسی نمی داند در کدام زمین می میرد» را شروع کردم و روند نوشتن و بازنویسی آن تا زمان چاپ سه سال طول کشید. کتاب شرحی از سفرهای چند سال اخیرم به نقاط مختلف ایران و جهان است و همزمان داستان سفر درونی من در این مکان ها را بازگو می کند. آخر کتاب جایی اشاره می کنم که دیگر نمی توانستم داستان هایی که در طول سفرهایم اتفاق افتاد را به تنهایی تحمل کنم و باید با دیگران به اشتراک می گذاشتم شان و شاید انگیزه اصلی نوشتن کتاب برای من همین بود. یکی از معضلات من و انتشارات، توضیح سبک نوشتاری کتاب بوده، چون کتاب هر چند در مورد سفر و مکان های سفر است، اما در حقیقت سفرنامه به شکل کلاسیک آن نیست و اطلاعاتی در مورد مکان ها به خواننده نمی دهد؛ مگر اینکه آن اطلاعات از مجرای ذهن من گذشته باشد. به خاطر همین روی جلد کتاب نوشتیم «روایتی از سفر» که خواننده تصور نکند قرار است اطلاعات سفر به این مکان ها را بگیرد. من برای توصیف سبک کتابم از جستار/سفرنامه استفاده می کنم. ویراستار کتاب اصطلاح «سفراندیشی» را برای کتابم استفاده کرد که به نظرم خیلی درست بود. این کتاب در واقع بیشتر از اینکه سفرنامه باشد، سفراندیشی است.

شما در کتاب تعمدا و آگاهانه از شرح گاه نگارانه سفرهای تان پرهیز کرده اید تا به فرم و شیوه تازه ای برای بیان تجربیات خودتان دست یابید. در این کار از چه کسانی متاثر بودید؟
راستش شرح گاه نگارانه سفر برای خود من خسته کننده و تکراری شده است. حالا شاید دلیلش این باشد که خودم سفر می کنم و می دانم که برای هر مسافری در طول روز ممکن است اتفاقاتی بیفتد و با افرادی هم صحبت بشود و به مکان هایی برود و آن مکان ها را شرح بدهد. دیگر برای من شرح اتفاقات روزمره سفر و اطلاعات درباره مکان ها، به اندازه تاثیری که سفر در ذهن می گذارد، جذاب نیست. به نظرم در شبکه های اجتماعی و نمونه های کلاسیک سفرنامه نویسی، این ژانر به اندازه کافی مصرف شده و من نیاز به زبان جدیدی برای بیان تجربه سفر داشتم. از طرفی من خواننده جدی جستار هستم و تحت تاثیر زبان جستارنویسی بوده ام. نمونه کاملا مشابه که همزمان با شرح بیرون، شرح سفر درونی باشد، نمی شناسم، اما از جستارنویس های مختلفی مثل زیدی اسمیت، دیوید فاستر والاس، سوزان سانتاگ، شاهرخ مسکوب، محمد قائد و... حتما تاثیر گرفته ام.

چرا نخواستید مستقیما و سرراست به روایت سفرهای تان بپردازید؟
به نظرم از همان زمانی که ناصرالدین شاه و اولین مسافران قاجاری در سفرنامه های شان سعی می کردند فرنگ را برای ایرانی ها توصیف کنند ژانر سفرنامه نویسی در ایران تکان زیادی نخورده است. حالا شاید بشود کسانی مثل جلال آل احمد را در این زمینه استثنا کرد، اما عموما این نگاه اگزوتیک به «خارج» در ژانر سفرنامه نویسی وجود داشته و هنوز وجود دارد. انگار سفرنامه نویس عموما کسی بوده که می رود خارج و هیجان زده خارج را برای داخلی ها شرح می دهد یا حسرت وضعیت آنها را می خورد، مقایسه می کند و...؛ حالا این خارج چه خارج از کشور باشد و چه خارج به معنی فرهنگ و مکان ناشناخته. اما برای من به آن معنی «خارجی» وجود ندارد. برای من فرقی نمی کند که در روستای پدری در بختیاری باشم یا در معبدی در کاتماندو یا در اتوبوس هرات -کابل یا جنوب فرانسه. نگاه من به تاثیری که این مکان ها در من می گذارد، بوده و تاملاتی که با سفر ایجاد می شود. به عنوان مثال برای من خیلی جالب می بود اگر علاوه بر شرح مکان ها، از احساسات و تاملات ناصرالدین شاه در حین سفر خبردار می شدم: کجاها ناگهان ته دلش خالی شده؟ کجا نگاهش به زندگی گسترده تر شده، گریه کرده یا خندیده، عاشق شده و... . من دیگر نگاه هیجان زده ای نسبت به موضوع سفر ندارم، چون در سفر زندگی کرده ام. نظرم این بود که اگر می خواهم چیزی در مورد سفر بنویسم و کاغذ را برای چاپ مصرف کنم باید چیز بیشتری از اطلاعات سفر موجود در گوگل و یوتیوب و شبکه های اجتماعی به خواننده بدهم.

در کنار حکایت درون، متن های شما پر از اشارات و توصیفات از موقعیت ها و افراد بیرونی و گزارش زندگی و کار و بار آدم ها در جاهای مختلف است. تا چه حد تجربه روزنامه نگاری و آموزش انسان شناسی در این گزارشگری موثر بوده است؟
من بعد از فارغ التحصیلی از دانشگاه، یکی، دو سال سعی کردم در فضای آکادمیک انسان شناسی باقی بمانم، اما نتوانستم چون فضای دنیای آکادمیک برای آدم بی قراری مثل من بسته به نظر می رسید. از انسان شناسی آکادمیک به روزنامه نگاری کوچ کردم، چون می خواستم ارتباط مستقیم تری با جامعه پیرامونم برقرار کنم، اما هیچ وقت از انسان شناسی و مطالعات آکادمیک انسان شناسی دور نشدم. الان 20 سال است که می نویسم و در رسانه های مختلف تمرین نوشتن می کنم. این کتاب ماحصل همین تمرین نوشتن، نگاه و دانش انسان شناسی، روزنامه نگاری، سفر و مطالعاتم در زمینه های مختلف است. انسان شناسی نه تنها در این کتاب موثر بوده، بلکه نگاه من به جهان را شکل داده است. من انسان شناسی تجربی را بعد از دانشگاه در جاده ها و در تماس مستقیم با مردم از طبقه ها و فرهنگ های مختلف پیدا کردم. خودم را اصولا یک نویسنده با نگاه انسان شناسانه می دانم.

در جای جای کتاب به نویسندگان و متفکران ایرانی و غیرایرانی مثل مولانا و سهروردی و نیچه و کارلوس کاستاندا و... ارجاع داده می شود. منظورتان از این ارجاعات چیست؟
موقع نوشتن این کتاب متوجه شدم که گاهی بدون فکر برای بیان منظورم از اشعار یا نوشته هایی که در ذهنم باقی مانده استفاده می کنم؛ مثلا وقتی می خواستم بنویسم کوله پشتی را به سلامت از جایی آوردم، می نوشتم کوله پشتی را «سر به مهر باز آورده ام.» اوایل در برابر این کار مقاومت می کردم ولی بعد متوجه شدم که این جملات در ذهن من حک شده اند و من کاری جز بیرون ریختن شان نمی توانم بکنم. مدتی پیش از شروع نوشتن کتاب در راستای جست وجوگری در آن دوران، چند ماه ساکن قونیه شدم و آنجا کتاب های پایه ای مثل قرآن، انجیل، عهد عتیق، مثنوی معنوی، بهاگاواد گیتا و عرفان های مختلف شرقی و غربی را مطالعه کردم. بعد انگار توسط همان متن ها احاطه شدم. می دیدم حرفی که می خواهم بزنم پیش از من گفته شده و من می توانم به همان متن ارجاع بدهم. من در این کتاب با استفاده از فرصت شرح سفر بیرونی، درباره ترس، هویت، عشق، سفر و جست وجوی معنا در زندگی حرف زدم که دغدغه های ابدی ازلی انسان هستند و در طول تاریخ متفکران در موردشان حرف زیاد زده اند.

در مقدمه درباره جستار بودن فرم یا صورت و شیوه نگارشی این کتاب اشاره شد. به نظر شما اهمیت و ضرورت جستار و جستارنویسی در چیست؟
من سال هاست که گرفتار ژانر ناداستان هستم و به نظر نمی رسد به این زودی دوباره به ژانر داستانی رجعت کنم. به نظرم جستار زبان نوشتاری معاصر است، چون زبان جست وجو در خود برای شناخت بیرون از خود است. شما به عنوان یک انسان معاصر، ذهن تان پر از حرف و گفت وگو است و شاید بتوان گفت هر نوع تلاشی برای به تقریر درآوردن این گفت وگوی درونی یک نوع جستار است. من از جستار در سفرنامه نویسی استفاده کردم، چون به دنبال زبان نویی در سفرنویسی بودم. یک بار در یک جلسه کتاب یکی از منتقدان به من در این کتاب لقب «سالک مدرن» یا سالک معاصر داد که مانند سالکان قدیمی در جست وجوی خود به سفر می رود، اما نگاه معاصر دارد. این سالک مدرن احتیاج به زبان مدرنی داشت که به نظر من همین جستار بود.

چطور می توان جستارنویسی را با گزارشگری جمع کرد؟
نگاه گزارشگرانه وقتی وجود داشته باشد خود به خود، خود را در متن نشان می دهد، اما معتقد نیستم که من در متن این کتاب گزارشگری کرده ام. سبک نوشتاری من این گونه است که هیچ جا مخاطب را مورد خطاب قرار نمی دهم و حتی وقتی به نظر می رسد از وضعیت یک مکان گزارش می دهم انگار هنوز در حال گفت وگو با خودم هستم. چند خواننده به این اشاره کردند که در طول خواندن کتاب حس می کردند در حال سفرکردن در کنار من هستند. من اجازه می دهم خواننده در کنارم باشد، اما با او رو در رو نمی شوم و به او گزارش نمی دهم، اما او را در خصوصی ترین تاملات زندگی ام شریک می کنم. انگار خواننده در یک جلسه روانکاوی، در کنار روان درمانگر نشسته و دارد به حرف های من درباره خودم در سفر گوش می دهد.

در پایان بفرمایید بازخورد خودتان از کتاب چطور بوده؟
یکی از نکته های جالب طیف گسترده سنی بود که با این کتاب ارتباط برقرار کرده بودند. آقای مصطفی ملکیان -که در مورد این کتاب مطلبی هم نوشتند- گفتند که کتاب را سه بار خوانده اند، یا مثلا آقای ع.پاشایی با من تماس گرفتند و از داینامیک نثر کتاب حرف زدند که باعث شده بود برای کسی در سن و سال ایشان هم جذاب باشد. از طرفی کتاب یک طیف جدی خواننده جوان موسوم به «نسل زد» دارد که برای خودم خیلی جالب است که اینقدر خوب با کتاب ارتباط برقرار کرده اند. یکی از خواننده ها یک بار گفت که این کتاب به او کمک کرده بتواند در مورد خودش بیندیشد و یکی دیگر توانسته بود بعد از سال ها عدم تمرکز برای خواندن، این کتاب را با اشتیاق بخواند و تمام کند.