شیما بهره مند
اگر هدف از ترجمه ادبی به تعبیر ادیت گروسمن، این باشد که درون نظام معنای بیگانه متعلق به یک زبان دیگر، تا حد ممکن، خصوصیات، چم وخم های زبانی و ویژگی های سبکی خاص اثر بازآفرینی شود، می توان با رد ترجمه طابق النعل بالنعل اثر، از «سفسطه ترجمه تحت اللفظی» سخن گفت. ترجمه در معنایی که گروسمن، مترجم مشهور آثار مارکز، یوسا، فوئنتس و مهم تر از همه «دن کیشوت» سروانتس به زبان انگلیسی، مراد می کند از رهگذر قیاس یا آنالوژی انجام می شود؛ به واسطه یافتن خصوصیت ها، پیچش های زبانی و سبک مشابه و نه یکسان در زبانی دیگر. ازاین رو گروسمن در کتاب «در باب اهمیت ترجمه» ادعا می کند که تکرار اثر به هر شیوه ای خاصه با توسل به ترجمه تحت اللفظی و تلاش برای تولید متنی درست مطابق اثر نخست در یک زبان دیگر، منجر به خلق ترجمه نخواهد شد، و چنین ترجمه ای در بهترین حالت «تنها یک واریاسیون گروتسک از پی یر منار بورخس» به بار خواهد آورد: «مترجمی که نسخه دن کیشوت خود را نوشت و این نسخه کلمه به کلمه همان نسخه سروانتس بود، اگرچه ماحصل کار به سبب مدرن بودن بر نسخه اصلی ترجیح داده می شود». بورخس، داستان کوتاه «پی یر منار نویسنده دن کیشوت» را نوشت تا با درک جوهر روایت داستانی، امکان تدارک نسخه ای مدرن از «دن کیشوت» سروانتس را واکاوی کند. در این داستان، راوی به دنبال اعاده حیثیت از نویسنده گمنامی به اسم پی یر منار است که می خواهد از «دن کیشوت» روایت نویی به دست دهد. در بدو امر به نظر می رسد که منار برای این کار باید مقتضیات دنیای اسپانیای قرن هفدهم را بشناسد و چه بسا خود را در روزگار سروانتس غرق کند تا روایت یا رونوشت امانت دارانه ای از اثر این نویسنده بسازد، اما این کار ناممکن بود و منار بر آن شد که کار سخت پی یر منار بودن را ادامه دهد و از طریق تجربیات پی یر منار به دن کیشوت برسد. از این طریق می توانست روایت امانت داری از دن کیشوت بیافریند که درعین حال نوشته خودش باشد». منار درمی یابد که روایت سروانتس را باید در اکنون بازسازی کند، یا به تعبیر دیگر، «دن کیشوت» را «تکرار» کند؛ تکراری سراسر تکین و متفاوت با اصل. این بار بورخس به جای بازگویی کتاب های خیالی که سرآمد آن است، کتابی واقعی را در نظر می گیرد، انگار کتابی جعلی باشد که نویسنده ای خیالی، پی یر منار آن را بازنویسی کرده است، نویسنده ای که البته کتاب را واقعی می پندارد. اینکه بورخس «دن کیشوت» منار را حتی غنی تر از اصل اثر می داند، به تعبیر دلوزی، نشانگر «تکراری همبسته بیشترین تفاوت» است.

به تفسیر ادیت گروسمن از ترجمه برگردیم و انتقاد او که حول محور تعبیر «سفسطه ترجمه تحت اللفظی» می گردد. گروسمن برای دقت بیشتر در این مفهوم، به مقاله معروف «رسالت مترجم» والتر بنیامین ارجاع می دهد که می نویسد: «اگر ترجمه بناست ذاتا در تقلای کسب شباهت با متن اصلی باشد، هیچ ترجمه ای وجود نخواهد داشت... زیرا درست همان گونه که لحن و دلالت آثار عظیم ادبی از پس قرن ها سراسر دگرگون می شوند، زبان مادری مترجم نیز دگرگونی هایی را از سر می گذراند. به واقع در همان حال که کلمات یک شاعر در زبان خویش دوام می یابد، حتی بزرگ ترین ترجمه نیز مقدر است تا به جزئی از روند شدن زبان خویش بدل گردد و نهایتا همراه با نو شدن آن از میان برود. ترجمه آن چنان از تساوی سترون دو زبان مرده به دور است که از میان تمام فرم های ادبی، یگانه فرمی است که وظیفه خاص نظارت بر لحظه پختگی و بلوغ زبان بیگانه و دردهای هولناک تولد زبان خویش بدو محول گشته است»1. اساسا از نظر بنیامین، ترجمه تحت اللفظی هر نوع بازتولید معنایی را یک سر بر باد می دهد و مهم تر از آن وفاداری در کلمات منفرد و نحو می تواند به فهم ناپذیری متن نیز منجر شود. فراتر از آن، بنیامین خواست برگردان تحت اللفظی را به دلیل حفظ معنا بی اساس می داند و معتقد است یک ترجمه به جای تقلید از معنای متن اصلی، باید «نحوه دلالت متن اصلی را در زبان خویش ادغام کند».

گروسمن در دو جستار کتاب «در باب اهمیت ترجمه» ضمن پرداختن به مباحث نظری مربوط به ترجمه و اهمیت ترجمه در تاریخ فرهنگی و مباحثی از این دست، تجربیات شخصی خود از ترجمه را نیز مطرح می کند و تا حدی به نظریه پردازی در باب ترجمه نزدیک می شود، اما بیش از آن، به صورت بندی دوباره مفاهیم و استعاره های نظریه پردازان ترجمه دست می زند. این جستارها به نوعی روایت شخصی مترجمی است که سعی دارد ترجمه را به مثابه نویسندگی و دست کم با تسامح هم ردیف کار پی یر منار تفسیر کند. استعاره ای که گروسمن برای تصویر درک خود از ترجمه به کار می گیرد، «ترجمه همچون اجرا» است که مترجم کتاب نیز در مقدمه اش به آن اشاره می کند. گروسمن از رالف مانهایم، مترجم نامدار آلمانی نقل قول می آورد که مترجمان را مانند بازیگرانی می خواند که نوشته های دیگری را بر زبان می آورند. از این منظر، «ترجمه یک اجرای مبتنی بر تفسیر است و نسبت آن با متن اصلی همان نسبت بازیگر به متن است». گروسمن می گوید تصویر ترجمه به مثابه یک اجرا، دست بر قضا، ایضاحی بر تمایل او به ترجمه به عنوان یک فعالیت مبتنی بر شنیدن است، برخلاف یک فعالیت بی سروصدا. از این رو است که گروسمن از اهمیت شنیدن صدای نویسنده و گوش سپردن به ندای متن حین ترجمه سخن می گوید. گروسمن در بخش خواندنی کتاب با عنوان «ترجمه سروانتس»، به تاریخ ترجمه اشاره می کند و اینکه، ترجمه از اساسی ترین فعالیت های فکری عصر رنسانس در اروپا بوده است. او به تکه ای از کتاب «اجرا بدون یک صحنه» رابرت وچسلر ارجاع می دهد که در آن وچسلر نیز ترجمه را نوعی اجرا می داند و می نویسد: «تردیدی نیست که در زمانه ای که نقش مترجمان همتای نقش نویسنده تلقی می شد، آنان می توانستند در مقام هنرمند نقش خود را ایفا کنند... . در آن دوران، ترجمه بخشی از دنیای ادبیات، انتقال سنت های ادبی و آفرینش میان زبان های مختلف بود». گروسمن جز تاکید بر ترجمه به مثابه اجرا، مکرر در برابر نظریه های مبتنی بر ترجمه تحت اللفظی یا ملانقطی می ایستد و معتقد است چنین ترجمه ای چیزی است که شاید ته چال خرگوش یا آن سوی آینه به چشم بخورد»2.