زری پورجعفریان
سوزان سانتاگ یکی از تاثیرگذارترین روشنفکران آمریکایی است؛ رمان نویس، فیلم ساز، جستارنویس و فعال سیاسی. سانتاگ به توانایی هنر در «لذت بخشیدن، آگاهی دادن و دگرگون کردن اعتقادی دیوانه وار داشت». این کتاب روایت دیوید ریف، پسر سانتاگ است از زندگی این نویسنده و داستان جدال او با بیماری و در نهایت مرگی که تا آخرین لحظه هم سانتاگ آن را باور ندارد. ریف نوشته: «مادرم همیشه در فردا زندگی می کرد. طی دوران کودکی اش که عمیقا ناشاد بود، آینده خود را در بزرگسالی تجسم می کرد، در رویای رهایی از قید و بند خانواده ای بود که آن قدر خود را از آن دور می دید». سانتاگ در سراسر زندگی باور داشت که می تواند بر وقایع اتفاقی ناخوشایند، هرقدر پر فراز و نشیب، غلبه کند. او در توصیف کودکی خود گفته که حس مطرودبودن داشته، حس اینکه دوستش نداشتند و همین حس ها معیاری شدند برای تفاوت و بلندپروازی او تا پایان زندگی. سانتاگ با اراده، نادیده گرفتن عقاید متعارف و مبارزه توانسته بود بر بسیاری از ناملایمات ناخواسته غلبه کند و دوام بیاورد. ماجرای روند هولناک بیماری و زن کله شقی که نمی خواست بمیرد. سانتاگ به علم عشق می ورزید، خودش را باور داشت و خرد، مذهبش بود. او در برابر بیماری هم باید مثل مواقع دیگر اطلاعات جمع می کرد. اطلاعات به معنی سلطه بود و تسلط، پیش نیاز امید. «سرطان یار قدیمی او بود. او کهنه کار بود. زیاد می دانست. دقیق تر بگویم او به اندازه کسی که به ایمان خود وفادار است به کسب اطلاعات وفادار بود. در اینجا ریشه دارترین اعتقاد مادرم نسبت به خودش نهفته - ایمان به توانایی خویش در پذیرش و درک حقایق و سپس رویارویی با آنها». باوری که سبب دوام او طی دو سرطان قبلی شده بود. سانتاگ در چهل وسه سالگی فهمید که به سرطان بدخیم سینه مبتلا شده است. شانس زیادی برای زنده ماندن نداشت. آن طور که خودش نوشته: «اولین واکنش من وحشت بود و ماتم. اما روی هم رفته بد نیست که آدم بداند قرار است به زودی بمیرد. نخست آنکه نباید به حال خود تاسف بخوری». ریف در چند جای کتاب یادآوری کرده که: «ما برای خود قصه می گوییم تا بتوانیم زندگی کنیم».

سانتاگ وقت نوشتن کتاب «بیماری به مثابه استعاره» فایده روایت کردن را کمتر از ایده و اندیشه می دانست. او در این کتاب از زیستن در قلمرو بیماری نوشته است: «پزشکان را وادارید تا حقیقت را به شما بگویند؛ بیمار مطلع و فعالی باشید؛ راه درمانی مناسبی برای خودتان پیدا کنید چون درمان مناسب (با وجود همین روش های ناکارآمد) قطعا وجود دارد. اگر چه یک روش درمانی (نهایی) هنوز موجود نیست، بیش از نیمی از تمام موارد را می توان با استفاده از همین روش های درمانی فعلی مداوا کرد»، «تا زمانی که یک بیماری خاص را یک شکارچی اهریمنی و شکست ناپذیر و نه یک بیماری صرف، تلقی کنند، بیشتر مبتلایان به سرطان با پی بردن به بیماری شان روحیه خود را خواهند باخت. راه حل اما اصلا این نیست که از گفتن حقیقت به بیماران خودداری شود، بلکه باید مفهوم بیماری را تصحیح کرد و اسطوره های شکل گرفته در پیرامونش را از آن زدود» و در ادامه: «بیماری استعاره نیست و اینکه صحیح ترین راه برای در نظر آوردن بیماری - و سالم ترین شیوه برای بیمار بودن- راهی است که به این دست اندیشه های استعاری کمتر آلوده بوده و در برابر آنها مقاوم تر باشد».

دیوید ریف در کنار ایده و اندیشه سانتاگ درباره سرطان، روایتی از تجربه سانتاگ در روزهای بیماری او ارائه داده: «ما همان جور می میریم که زندگی می کنیم. مادرم نیز همین طور». و سانتاگ همچنان می خواند. خواندن در تمام زندگی «سرگرمی، مشغولیت و تسلی بخش» او بود. «خودکشی کوچک» او. اگر نمی توانست دنیا را تحمل کند با سفینه کوچک کتاب از همه چیز دور می شد. این بار فرق می کرد. جزوه انجمن سرطان شناسان خون را می خواند و زیر بعضی عبارت ها خط می کشید: «ممکن است». در سن و سال او با توجه به نوع بیماری اش شانس کمی برای زنده ماندن وجود داشت. «نمی خواهم بگویم او آدم شادی بود، درست برعکس، او تقریبا همیشه با افسردگی در نبرد تن به تن بود. می توانستی این نبرد را بلافاصله پس از آنکه از خواب بیدار می شد با وضوح تمام ببینی. وقتی می کوشید که افسردگی را از خود دور کند». ریف از تجربه خودش نوشته: از تلاشش برای تکیه بر امکانات بهبود به جای نقل مجموعه ای از آمار و ارقام. از اینکه «سوزان نیاز داشت بداند که همه چیز «مایوس کننده» نیست». از «دانشمند-جادوگرانی» که می توانستند غیرممکن ها را به مرز واقعیت برسانند. از روابط میان پزشک و بیمار. از نقش نزدیکان و دوستان مادرش. از تردیدها و احساس گناه خودش. نه فقط اینها که شاید بتوان این کتاب را به نوعی واکاوی زندگی سانتاگ و رابطه او با فرزندش در روزهای بیماری و مواجهه با اخبار مختلف مربوط به آن دانست. ریف پس از مرگ مادرش به خودش جرئت خواندن یادداشت های او را داد: «فهمیدم که بیشتر اوقات چقدر خود را نگون بخت می دید و متاثر شدم. اما تقریبا یکه خوردم که دیدم چطور و تا چه حد حتی در حزن آورترین لحظه ها به نقشه های آتی خود می اندیشیده -نه فقط به آنچه می خواست بنویسد، بلکه به کتاب هایی که می خواست بخواند، نمایش هایی که می خواست ببیند، موسیقی ای که می خواست بشنود یا دوباره به آن گوش کند». «حس شگفتی کودکانه ای» که سانتاگ را سرپا نگه می داشت. «همان چیزی که او را از طرحی به طرحی دیگر کشاند، از سفری به سفری دیگر، خلق آثار برجسته هنری یکی پس از دیگری». و حالا مرگی در میانه راه. سانتاگ با امید و اراده از کودکی ویران شده خود به دانشگاه شیکاگو رسیده بود. امید و اراده ای که همیشه همراهش بود: وقت ازدواج، بچه دار شدن و جدایی. وقت ساختن زندگی اش با وجود همه موانعی که سد راهش بود. «برکلی، شیکاگو، کمبریج، ماس، آکسفورد، پاریس و سرانجام نیویورک. با بال های امید به این مکان ها رسید و آن گونه که گاهی خودش نقل می کرد، هنوز دختری نوجوان در توسکان آریزونا بود که با تخیلش در تمام این مکان ها زندگی کرده بود، همیشه شروعی تازه وجود داشت، کاری نو. در یکی دیگر از یادداشت هایش از ورود خود به نیویورک می نویسد، گزارش می کند: «همه چیز مثل دود به هوا می رود، ازدواج شکست خورده ام دیگر وجود ندارد. و کودکی غمبارم محو می شود، انگار جادو شده باشد». ریف نگاهی گذرا به زندگی مادرش انداخته و از دو افسوس بزرگ او نوشته: «یکی اینکه در سال های گذشته به دستاوردهای بیشتری نرسیده، دوم آنکه نفهمیده بود چطور امروز شادتر باشد و به تصدیق خودش زندگی خصوصی او آمیزه ای بود از اندوه و ناکامی. او از نظر سیاسی و فراتر از آن از دیدگاه اکولوژی امید بزرگ تری در سر نداشت جز آنکه جهان بهتر شود، منتهای مراتب ظن قوی به او می گفت که احتمالا بسیار بدتر خواهد شد».

استفان نیمر، پزشک سانتاگ، امید به درمان های بهتر برای بیماران مبتلا به سرطان داشت. اما مسئله فقط سرطان نبود. آن طور که ریف نوشته: «اگر استفان نیمر توانسته بود زندگی مادرم را نجات دهد، آیا مادرم با مرگ به شیوه ای دیگر و در زمانی دیگر آشتی می کرد؟ آیا هیچ یک از ما وقتی نوبتمان برسد آشتی می کنیم؟». «پایان». و فکر اینکه در نهایت «ما» هم به «آنها» می پیوندیم. سانتاگ عاشق زندگی بود. قصد داشت داستان های بیشتری بنویسد، به زمان نیاز داشت و می دانست که می میرد. او در دسامبر 2004 در هفتادو یک سالگی در نیویورک درگذشت و در گورستان مونپارناس پاریس به خاک سپرده شد. و شاید آن طور که در مقدمه کتاب آمده: بزرگ ترین رمان این نویسنده زندگی اش بوده و سترگ ترین اعتراضش به هستی و ستم انکارناپذیر آن.