هومن هنرمند

کتاب لیبرالیسم هابهاوس، تصور شما از لیبرالیسم را تغییر می دهد. اگر با خود فکر می کنید لیبرالیسم به معنای تقدس بخشی به تجارت آزاد بدون دخل وتصرفی بیرونی یا به معنای دفاع از مالکیت خصوصی بدون جرح وتعدیل است یا از طرفی دیگر لیبرالیسم را انباشت سرمایه توسط سرمایه دار یا به تعبیر پست مدرن ها کالاسازی سوژه های تحت انقیاد سرمایه داری می دانید، این کتاب اینها را نامربوط به لیبرالیسم و صرفا تصویری تحریف شده از آن می داند. این تصور در ایران به دلیل انتشار گسترده آثار محافظه کاران و نئولیبرالیست ها از یک سو و نگرش های مارکسیستی، متفکران چپ نو و اصحاب مکتب فرانکفورت در سوی دیگر شکل گرفته است.

کتاب های جان رالز باکیفیت در ایران ترجمه شدند و به تازگی نیز خوشبختانه کتاب لیبرالیسم و عمل اجتماعی از جان دیویی با ترجمه ای دقیق در دسترس عموم قرار گرفته است. کتاب هابهاوس نزدیک به همین رویکرد فکری و با بیانی شفاف و در حجمی موجز ترجمه و منتشر شده است.

آغاز لیبرالیسم مدرن به تفکرات توماس هیل گرین برمی گردد که همچنان تفکرات او در فضای فکری ایران ناشناخته اند. در مقدمه مترجم کتاب، رضا یعقوبی، به نقل قولی از کارل پوپر در ستایش هابهاوس و گرین برمی خوریم. گرچه پوپر بر دخالت دولت در اقتصاد بازار تاکید داشت، اما این را در قالب نظریه ای منسجم چون گرین، هابهاوس، دیویی و رالز ارایه نکرد. انگیزه انتشار این کتاب را می توان آشنایی با این جریان فکری و پر کردن خلا نظریه لیبرالیستی در فضای انتشاراتی ایران دانست که در احاطه نظریات مارکسیستی و نئولیبرال به فراموشی سپرده شده است.

لیبرالیسم هابهاوس به معنای دقیق کلمه میانه رو است. اگر در سری از طیف شاهد نگاهی جزمی به دست نامرئی و لسه فر و در سر دیگری از آن به برچیدن مالکیت خصوصی و الغای کامل تجارت آزاد برمی خورید، هابهاوس دقیقا در میانه این دو طیف ایستاده است.

در اوایل کتاب و در فصل دوم، هابهاوس عناصر لیبرالیسم را برمی شمارد. این فصل تکان دهنده را می توان چکیده نظریات او دانست و تلقی ای که او از لیبرالیسم دارد. نویسنده بر آزادسازی تاکید دارد و در این راستا این آزادی ها را فهرست می کند: 1. آزادی مدنی، 2. آزادی مالی، 3. آزادی شخصی، 4. آزادی اجتماعی، 5. آزادی اقتصادی، 6. آزادی خانگی، 7. آزادی محلی، نژادی و ملی، 8. آزادی بین المللی 9. آزادی سیاسی و حاکمیت مردم.

ممکن است شما در مقام خواننده با بخش هایی از این موارد ارتباط ملموس تری برقرار کنید. شاید خود را محروم از آزادی های مدنی و سیاسی بدانید، شاید حس کنید از لحاظ اقتصادی در مضیقه قرار دارید و ممکن است مرجع اقتدار را در خانه و در مقابل چشم ببینید؛ هابهاوس گویی در تجربه ای محسوس و امروزی تمام اینها را پیش چشم داشته و به هریک از آنها می پردازد.

هابهاوس در فصول بعد با مرور نظریات مکاتب اقتصادی گذشته و سیری در اندیشه متفکران پیش از خود، لیبرالیسم را به بازاندیشی در نظریاتی ترغیب می کند که شاید در زمان خود پاسخگوی مطالبات اجتماع بودند، اما لیبرالیسم برای اینکه از محافظه کاری جدا شده و سنت ها و نهادهای گذشته را سدهای عبورناپذیری نداند، همچنین اگر بخواهد به دام سوسیالیسم مارکسیستی نیفتد، باید به آنها توجهی بی درنگ نشان دهد. از این جمله اند: قانونگذاری در قرارداد میان کارفرما و کارگر، اخذ مالیات برای مقابله با فقر و رسیدگی به بهداشت و آموزش عمومی، به رسمیت شناسی حق رای زنان که آن زمان هنوز تحقق نیافته بود و سرآخر مقابله با استعمار و امپریالیسم و دخالت در امور داخلی سایر ممالک.

رویکرد هابهاوس لیبرالیسم را به سرمنشا اصلی خود بازمی گرداند؛ به آزادی، تساهل، حکومت قانون، گسترش رفاه، مقابله با نابرابری و در یک کلام آزادسازی از هر نوع جزمیتی که پیشرفت انسانی را ناممکن می سازد. در این تلقی به دو نکته ظاهرا ناسازگار و در عمل قابل پیوند توجه شده است: یکی اتکا بر تجارب گذشته و دومی توانایی بازنگری در آنها و آزمودن دیدگاه های جدید که به روح لیبرالیسم وفادار هستند. شاید تفاوت لیبرالیسم هم در همین باشد: تکثرگرایی و توانایی بازاندیشی در اندیشه های کهن. این نمود را می توان در بارزترین شکل آن در نظریات جان استوارت میل درباره آزادی بیان دید که هابهاوس نیز بر آنها تاکید کرده است. اگر نجوای آزادی را زمانی می شد همنوا با استوارت میل زمزمه کرد، اکنون هابهاوس آن را به طور دقیق صورت بندی کرده است؛ همچون رهیافتی منضبط و مستدل برای لیبرالیسم و آنچه آن را از قطب های دیگر اندیشه متمایز می کند.