پارسا شهری
بالاخره چه کسی رولان بارت را کشت؟ رولان بارت، نویسنده، نظریه پرداز ادبی، منتقد فرهنگی و نشانه شناس معروف، در فوریه 1980 در 84سالگی بر اثر تصادف جان سپرد. بارت در روزی دچار این حادثه شد که از ضیافت ناهار با فرانسوا میتران، یکی از نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری سال 1981 ، به دفتر کارش در کلژ دو فرانس بازمی گشت. هرچند می توان مرگ بارت را صرفا حادثه تلقی کرد اما او همراه خود سندی داشته که احتمالا همان مرگش را رقم زده و بنابراین ممکن است تصادف قتلی برنامه ریزی شده بوده باشد. در چنین اوضاعی است که ژاک بایار کمیسر پلیس فرانسه مامور می شود که به پرونده تصادف رولان بارت رسیدگی کند و آن سند را بیابد، سندی که چه بسا امنیت ملی فرانسه را به خطر بیندازد. جالب آنکه این سند پای عده کثیری از روشنفکران و چهره های مشهور، ازجمله امبرتو اکو، میشل فوکو، دریدا، جان سرل، کریستوا، لویی آلتوسر و مهم تر از همه رومن یاکوبسن را وسط می کشد. لوران بینه، نویسنده فرانسوی معاصر، پرسش «چه کسی رولان بارت را کشت؟» را دستمایه نوشتن رمانی به نام «نقش هفتم زبان» قرار داده است و از این رهگذر نحوه زندگی روشنفکری در دوران رولان بارت و روشنفکران هم دوره او را روایت می کند. بینه با درهم آمیختن واقعیت و خیال دنیای روشنفکران مشهور سال های دهه 1980 را به تصویر می کشد و سعی می کند مناسبات فرهنگی موجود آن دوره را، از اختلافات و رقابت ها و حسادت ها تا روابط دیگر ردیابی کند و در این مسیر طنازانه از بسیاری از روشنفکران آن دوره، که تعدادی از آنها همچنان زنده اند، تقدس زدایی می کند. رمان «نقش هفتم زبان» با عنوان فرعی جذاب «چه کسی رولان بارت را کشت؟» که اخیرا با ترجمه ابوالفضل الله دادی در نشر نو منتشر شده است، جوایز ادبی متعدد ازجمله جایزه انترالیه 2015 و جایزه رمان فنک 2015 را از آن خود کرده است. در فصل اول رمان که «پاریس» نام دارد، آمده است: «زندگی رمان نیست. اقلا شاید شما دوست داشته باشید این طور باور کنید. رولان بارت خیابات بی یور را بالا می رود. هرچه فکرش را بکنید در کار است که بزرگ ترین منتقد ادبی قرن بیستم تا سرحد ممکن هراسان باشد. مادرش -که با او روابطی شدیدا پروستی داشت- مرده و کلاسش در کلژ دو فرانس با عنوان «تدارک رمان» به شکستی انجامیده که دشوار بتواند کتمانش کند: تمام سال برای دانشجویانش از هایکوهای ژاپنی حرف زده است، از عکاسی، از دال و مدلول، از سرگرمی های پاسکالی، از پیشخدمت های کافه، از رب دوشامبرها یا صندلی های آمفی تئاتر؛ درواقع از هرچه جز رمان. و به زودی سه سال می شود که وضع همین است. او حتما می داند که برگزاری این دوره چیزی نیست جز حربه وقت کشی تا بتواند موعد شروع نوشتن اثری واقعا ادبی را عقب بیندازد؛ اثری که شایسته نویسنده بسیار حساسی باشد که در درون او خفته است و همه متفق اند که استعدادش در پاره هایی از یک گفتار عاشقانه شکوفا شده که برای جوانان زیر بیست وپنج سال کتابی است مقدس. از سنت-بوو تا پروست، وقت پوست انداختن و کسب جایگاهی است که در پانتئون نویسندگان در انتظار اوست». چنان که لوران بینه روایت می کند، از زمان انتشار «درجه صفر نوشتار» بارت به نقطه شروع بازگشته و زمانش فرارسیده است. اما بارت تا یک ربع دیگر می میرد. تصویری که بینه از بارت ارائه می دهد تمام تناقضات و فرازوفرودهای بارت را شامل می شود. برای مثال او به کتاب «اسطوره شناسی ها»ی بارت اشاره می کند که در آن از اسطوره های معاصر رمزگشایی کرده که بورژوازی آنها را افتخار خودش دانسته: «بارت ثروتش را یک جورهایی مدیون بورژوازی است. البته باید گفت که کار کار خرده بورژوازی بود. بورژوازی بلندپایه که خودش را در خدمت خلق می گذارد موردی بسیار خاص است و سزاوار تحلیل و بررسی؛ باید مقاله ای در این مورد بنویسد». لوران بینه در کتابش به فراخور موضوع به نشانه شناسی، ادبیات و فلسفه نیز پرداخته است. از دید او، نشانه شناسی یکی از ابداع های اساسی تاریخ بشر و از قدرتمندترین ابزارهایی است که تاکنون به دست انسان ساخته شده اما همچون آتش و اتم است: در آغاز هنوز کسی نمی داند که به چه کار می آید و چطور باید از آن استفاده کرد. اما «اتفاقی نیست که امبرتو اکو، مرد خردمند اهل بولونیا، یکی از آخرین نشانه شناسان زنده دنیا، اغلب به اختراع های برجسته و سرنوشت ساز تاریخ بشر رجوع می کند». اما چطور شد که نشانه شناسی که از زبان شناسی به وجود آمد و چیزی نمانده بود که تازه جنین نارسی باشد با هدف بررسی ابتدایی ترین و محدودترین زبان ها، توانست در آخرین لحظه به بمبی نوترونی استحاله یابد؟ با عملیاتی که بارت با آن بیگانه نیست. لوران بینه می گوید، نشانه شناسی در ابتدا خودش را وقف بررسی نظام های ارتباطی غیرزبانی کرد. سوسور خودش به دانشجویانش می گوید: «زبان نظامی از نشانه هاست که افکار را بیان می کند و از این منظر قابل مقایسه است با نوشتار، الفبای ناشنوایان، آیین های نمادین، عبارات مودبانه، علامت های نظامی و... فقط زبان مهم ترین این نظام هاست» و بعد بینه می نویسد این حرف کمابیش درست است اما تنها به شرط محدودکردن تعریف نظام های نشانه ها به آنهایی که صریح و عمدی به برقراری ارتباط تمایل دارند از این منظر نبوغ بارت این است که به نظام های ارتباطی بسنده نمی کند، بلکه زمینه مطالعاتی اش را به نظام های معنایی گسترش می دهد.