شیما بهره مند

آنها [تهی دستان/ مردم] حرفی از دموکراسی نمی زدند، اما به طور مستقیم و شخصی مسائل را پشت سر می گذاشتند، آنها دموکراسی را زندگی می کردند.

لیلا ابو لغد، انسان شناس امریکایی- فلسطینی اگر هم صدا با آلن بدیو ذات سیاست را نه تکثر عقاید بلکه «تجویز امکان گسست با وضع موجود» بدانیم، پس حق با بدیو است که «قرار دادن فلسفه تحت شرط سیاست رهایی بخش مستلزم نوعی گسست با فلسفه سیاسی به معنای آرنتی کلمه است». تفکری که خود را به منزله «نوعی سیاست تکثرگرا، فلسفه مقاومت در برابر شر و شجاعت داوری» معرفی می کند و چیزی نیست مگر «برهانی فلسفی در خدمت تجویزهایی که مایه بقای دولت اند» و اگر تجویز سیاسی صریح نباشد، آن گاه تضارب آرا لاجرم «زیر یوغ نوعی تجویز ضمنی و نقاب دار می رود و ما خوب می دانیم چه کسی از قبل هرگونه تجویز نقاب دار نان می خورد: دولت، و سیاست هایی که پیرامون آن صورت بندی می شود». آصف بیات با رویکردی بدیویی در کتاب «انقلاب را زیستن» نشان می دهد که انقلاب ها چیزی بیش از انتقال دولت یا تغییر رژیم یا هر قسم نگرش مبتنی بر اجماع به سیاست است، و دست بر قضا تجربه انقلاب های عربی این تفکر را به صحنه سیاسی فراخواند که انقلاب ها ساحت اجتماعی، سطح مردمی و روزمرگی نیز دارند و این سطح مردمی، دگرگونی ذهنیت ها، انتظارات، مناسبات سلسله مراتبی در میان مردم و همچنین کردوکارهای جایگزین در مزارع، کارخانه ها، محله ها، مدرسه ها، خیابان ها و عرصه های خصوصی است. در این پژوهش چندجانبه عملی، میدانی و نظری درخور تامل آصف بیات، چنان که خودش تاکید می کند، انقلاب در قالب یک «رخداد» به معنای آلن بدیویی در نظر گرفته شده است: «یعنی وضعیت گسست در روال عادی زندگی که ممکن است امکان های بی حدومرزی را ایجاد کند، وضعیتی که در آن ممکن است مردم نظمی دیگر را برای چیزها تصور کنند» از این رو روایت آصف بیات از انقلاب، دیگر به شرح وقایعی منحصر نمی شود که در سطوح بالا اتفاق افتاده، که برعکس، روایت او وقایعی را پیگیری می کند که در لایه های زیرین جامعه رخ داده است؛ وقایعی که در دگرگونی زندگی روزمره عامه مردم و ایده ها و کردوکارها و هنجارها دخیل بوده و زیست جهان روزمره تازه ای را پدید آورده است. از آنجا که در عمده تحلیل های مربوط به انقلاب، ساحت اجتماعی انقلاب یعنی عامه مردم و روزمرگی و مبارزات آنان تا حد زیادی غایب است و نادیده گرفته شده، تحلیل آصف بیات از انقلاب با طرح زندگی روزمره و ساحت اجتماعی انقلاب یا مسئله اجتماعی، اهمیت مضاعف پیدا می کند. البته این جامعه شناس پیش تر در کتاب «انقلاب بدون انقلابیون»، تغییر دولت، ایدئولوژی و شیوه حکمرانی را به مثابه مولفه های بنیادی پیامد انقلاب مطرح می کند، اما در کتاب «انقلاب را زیستن» نظرگاه خود را یکسر تغییر داده و به وجه نادیده انقلاب پرداخته است. از دید بیات، زیست جهان زندگی روزمره می تواند کمک کند تا پیچیدگی مسئله شکست و پیروزی انقلاب فهم شود و اگر تحولات مهمی در سطح اجتماعی را در نظر بگیریم چه بسا یک انقلاب شکست خورده به تمامی شکست نخورده باشد. برگردیم به شکاف نظری که تجربه انقلاب های عربی در فلسفه سیاسی هانا آرنت پدید آورد و آصف بیات نیز طرح پژوهشی خود را بر همین گسست استوار کرده است. بیات معتقد است یکی از ویژگی های بارز اما سرکوب شده این مقطع تاریخی، برآمدن «مسئله ای اجتماعی» بود که تهی دستان آن را به صحنه آوردند و ازقضا از سوی طبقه سیاسی نادیده گرفته می شد. کنش ها و انتظارات رادیکال، از خیزش های خیابانی و حضور مستمر در میادین شهری گرفته تا سازمان دهی تهی دستان و کارگران و دست فروشان خیابانی در قالب اتحادیه به ابتکار خود و تصرف زمین و انواع کنش های مستقیم که بر پایه نافرمانی مدنی سازمان یافته بود. به این ترتیب، مردم یا همان تهی دستان بی آنکه از دموکراسی سخن بگویند، دموکراسی را در زندگی روزمره خود اجرا کردند، دموکراسی را زندگی کردند. اما واهمه نخبگان و مقامات سیاسی این بود که تهی دستان ناخواسته «مسئله اجتماعی» یعنی فقر و محرومیت و نابرابری را به صحنه انقلاب آوردند. از اینجا پای هانا آرنت و فلسفه سیاسی او به میان می آید، چراکه به تعبیر آصف بیات چیزی که تهی دستان در تونس و مصر مدعی اش بودند، شبیه به آن چیزی بود که هانا آرنت می توانست آن را «تخریب کننده انقلاب و مخرب عمل سیاسی بنیادین گشایش فضا برای آزادی» بداند. «از نظر هانا آرنت تهی دستان درمانده، فراغت پرداختن به آزادی را ندارند، چیزی که آنها می خواهند رفع نیازهای روزمره است، به علاوه شوروشوق و خشونتی که در انجام کار خیر برای تهی دستان و در مبارزه علیه وضعیت تیره روزی وجود دارد، خواه ناخواه، اجبار، ترور و استبداد را به همراه دارد؛ همان طور که در انقلا ب های فرانسه، روسیه یا باکو اتفاق افتاد. به نظر آرنت فقط انقلاب امریکا از استبداد مصون بود، زیرا مسئله اجتماعی را نادیده گرفت، یعنی از بدبختی بردگان چشم پوشی کرد». آرنت امید داشت مسئله فقر و فلاکت از راه مشورت منطقی دموکراتیک حل وفصل شود و طرفه آنکه، از دید آرنت فقر تبعات استثمار و طرد طبقاتی نبود بلکه پدیده ای طبیعی بود که همواره وجود داشته است. البته آصف بیات تاکید می کند که آرنت به طور خاص از «بیچارگان» و «بی نوایان» یعنی کسانی که تنها به بقا یا رهایی از نیازهای اساسی فکر می کنند سخن می گوید، اما برای ظرفیت تهی دستان در مشارکت سیاسی اعتبار چندانی قائل نیست، و به این ترتیب «جدایی سفت وسخت امر اجتماعی از امر سیاسی در اندیشه آرنت، زندگی اجتماعی و نیز زندگی روزمره را صرفا به مبارزاتی غیرسیاسی برای بقا و رهایی از نیازهای مادی تقلیل می دهد». زندگی روزمره نزد آرنت عرصه ای است که مردم در آن برای رقابت کردن «زحمت» می کشند و برای ساختن چیزها «کار» می کنند، درحالی که سیاست در «عمل» نهفته است، یعنی جایی که مردم در سخن گفتن، برقراری ارتباط، بحث و اجماع مشارکت می کنند و به عبارتی، سیاست در «تامل آگاهانه برای آزادی» معنا پیدا می کند. اما آصف بیات نشان می دهد که سیاست می تواند در عرصه زحمت، زندگی روزمره و تلاش برای بقا نیز وجود داشته باشد و گاهی در آن تنیده شود. درست همان طور که جوانان تونسی در اجتماعات تهی دستان، هنرهای اعتراضی و رادیکال را به کار گرفتند و زبان سیاسی تازه ای خلق کردند که به سیاست مداران و سیاست ورزان حرفه ای هشدار می داد که «از تهی دستان دوری کنید» و شعارهایی نظیر «مردم خسته شده اند» از گروه گرافیتی «الزواوله» (مردان تهی دست) که در دسامبر 2010 دستگیر و محاکمه شدند اما با فشار مردم سرانجام آزاد شدند.

«انقلاب را زیستن» فارغ از اینکه فهم دیگری از بهار عربی و درک تازه ای از مفهوم انقلاب را ممکن می کند، در جامعه امروز ایران که «فلسفه سیاسی» هانا آرنت نسبت به ایده های رهایی بخش تفکراتش از اقبال بیشتری برخوردار است، در حکم امکانی برای وقفه، تامل دوباره بر «رخداد» و بازگشت به سیاست رهایی بخش به دست می دهد.