پیام حیدرقزوینی

داستایفسکی در آثار اولیه اش چهره های مطرود و به حاشیه رانده شده را در بستر تضادهای اجتماعی روسیه در میانه قرن نوزدهم به تصویر می کشد. چهره هایی بی صدا که در مناسبات کهنه اجتماعی آن دورا ن جایی ندارند یا به تعبیری جایی جز حاشیه ها ندارند. آدم های این دسته از آثار داستایفسکی، به صورت هم زمان مطرود، رویاباف و خیال پردازند. او در جایی می گوید خیالباف پترزبورگی موجودی با سری خمیده است که در خیابان ها راه می رود بی آنکه چندان توجهی به پیرامونش داشته باشد. با این حال، اگر او به چیزی حتی عادی ترین و پیش پاافتاده ترین چیزها توجه کند، آنگاه بی معنی ترین و بی اهمیت ترین واقعیت ها در ذهنش رنگ هایی عجیب و رویایی به خود می گیرد. انگار که ذهن او برای درک رویایی ترین عناصر هر چیز تنظیم شده است.

شخصیت اصلی داستان «بانوی میزبان» یکی از این خیالباف های پترزبورگی است. پسری جوان و تحصیل کرده که علاقه ای شدید به علم دارد و مدت هاست از متن و جریان زندگی روزمره جدا افتاده است. او در اتاقی اجاره ای از جهان کناره گرفته و در عزلت روزگار می گذراند. اما صاحب خانه ای که او در آن اتاقی دارد، خانه اش را می خواهد و اردینف مجبور است علی رغم میلش اتاقی دیگر برای خود پیدا کند.

جست وجو برای یافتن جایی جدید، اردینف را بعد از مدت ها به دل شهر می کشاند. این تغییر موقعیت و از گوشه عزلت خارج شدن، باعث می شود احساسات سودایی در او برانگیخته شود. یافتن اتاقی تازه برای سکونت، اردینف را به شخصیتی پرسه زن تبدیل می کند که در خیابان های شهر می چرخد و آدم ها و زندگی شهری را نظاره می کند. شهر در نظر او به شکل انبوه خلق و زندگی کوچه و جنجال و جنب وجوش مردم جلوه می کند. او زندگی را این طور می بیند: «حقیر و پر از خرده گرفتاری های روزانه، که اسباب ذلت و ستوهیدگی پترزبورگیان جدی و پرمشغله بود، که در تمام عمر به هر در می زدند که با تلاش بسیار اما بی حاصل، کنج گرم و نرم و دنجی برای خود دست وپا کنند که لانه آسایش و آرامششان باشد، اما عاقبت به راه های دیگر متوسل می شوند...». اردینف در جست وجو ها و گشت و گذارهایش در شهر، یکباره دل به دختری می بازد که در چنگال زورمند پیرمردی اسیر است و معلوم هم نیست که پیرمرد کیست و پیوند میان این دو چگونه است. این آغاز سلسله حوادث تازه ای در زندگی اردینف است. دختر بعدها می گوید روحش را به شیطان فروخته، به همین پیرمردی که جادوگر است و افسونگر. دختر جوان از پیرمردی که بر او مسلط است با عنوان شیطان یاد می کند و این مضمون بعدتر به شکلی دیگر در «برادران کارامازوف» هم دیده می شود. دلباختگی اردینف به دختری که اسیر شیطان است، او را به متن تضادی بزرگ می کشاند؛ تضاد میان جهانی کهنه که رو به مرگ دارد اما هنوز زنده است و جهان جوانی پترزبورگی که در رویایش دنیایی دیگر را می بیند. موضوع قابل توجه در روایت داستایفسکی این است که او این دو جهان را نه تنها جدا از هم نمی بیند، بلکه آنها را در متن وضعیتی درهم تنیده به تصویر می کشد. این دو جهان به رغم تمام تضادهایشان در یک زمان و در یک جا حاضرند و همین تضادها برسازنده کلیت روایت هستند. جوان پترزبورگی آن قدر ضعیف است که حضور در شهر زندگی اش را بحرانی می کند. عشق او آنچنان رقت انگیز است که در بستر بیماری، مرگ را به وضعیتی که به آن دچار است، ترجیح می دهد. او تنها در عالم خیال قدرت دارد و در وضعیتی که به آن دچار شده بی نهایت ضعیف است. اردینف در برابر پیرمرد کاری از پیش نمی برد و تسلیم او می شود و عشقش چیزی جز بدبختی نصیبش نمی کند.

داستایفسکی در تعدادی دیگر از داستان هایش به پترزبورگ توجه کرده است. پترزبورگ و مهم ترین خیابان آن، «بولوار نیوسکی»، فضایی شهری برای پرسه زنی در روسیه تزاری پدید آورده بود. پترزبورگ شهری بود با «شب های سپید» که می بایست نقش دروازه روسیه به دنیای غرب را بر عهده گیرد. نیوسکی هم قلمرو طبقه حاکم است و کارمندان و کارگران را به بیرون از مرزهای خود می راند. اهمیت شهر و این بولوار به حدی است که به ادبیات دوران طلایی روسیه راه می یابد. پترزبورگ برای اولین بار به واسطه شعری از الکساندر پوشکین با نام «سوارکار مفرغی» و با عنوان فرعی «حکایتی پترزبورگی» به بستر روایت بخشی از مهم ترین شاهکارهای ادبیات روسیه بدل می شود. بولوار نیوسکی، محل اجتماع شهر و مهم تر از آن، محل بروز تمایزها و فاصله های اجتماعی و طبقاتی هم بود. گوگول در برخی آثارش از جمله در «بولوار نیوسکی»، «یادداشت های یک دیوانه» و «دماغ» این خصیصه را به تصویر کشیده و بر تمایزهای اجتماعی جامعه جدید دست گذاشته است. بولوار نیوسکی نقطه مواجهه طبقات پایین اجتماعی با افراد صاحب امتیاز بوده و گوگول این بولوار را «خط ارتباطات» پترزبورگ می نامد. به این اعتبار، حضور در نیوسکی برای تهیدستان و کارمندان پایین رتبه خالی از ترس و تحقیر نبوده است. داستایفسکی نیز در اولین داستانش، «مردم فقیر»، صدایی هرچند لرزان برای کارمندان پترزبورگی به وجود می آورد و این صدا در داستان بعدی اش به وضوح رساتر می شود. قهرمان «مردم فقیر»، کارمندی نسخه بردار در اداره ای معمولی و دولتی است که در زدوبندهای همکارانش شرکت نمی کند و در نهایت بازیچه و قربانی دست آنها می شود. او خود را همچون موشی می پندارد که اسیر اراده دیگران است. داستایفسکی در داستان «همزاد» نیز به شکلی دیگر به همین تضادها و جهان های دوگانه و آدم های سودازده پرداخته است. داستایفسکی در داستان «همزاد»، در پی صدا بخشیدن به کسانی است که جایی در نظم مسلط پترزبورگ ندارند و به هیچ گرفته می شوند. «گالیادکین» همزاد، کارمندی معمولی است که وقتی می خواهد در نظم مسلط جایی برای خود دست وپا کند، به گوشه ای رانده می شود و در نهایت به نقطه ای حاشیه ای، دیوانه خانه، طرد می شود. او شخصیتی دوپاره دارد که در فرایندی جنون آمیز، آرزوها و امیال سرکوب شده اش را به بیرون از خود پرتاب می کند و گالیادکینی دیگر می آفریند. همزادی که صورت تحقق یافته آرزوهای خود او است. با این حال، هر آن امکان حضور مجدد گالیادکین در شهر وجود دارد و نمی توان برای همیشه او را سرکوب و طرد کرد و از شرش خلاص شد.