پیام حیدرقزوینی

یانیس واروفاکیس، اقتصاددان یونانی که به ویژه با کتاب «حرف هایی با دخترم درباره اقتصاد: تاریخ مختصر سرمایه داری» شناخته می شود، در یکی دیگر از کتاب هایش که به تازگی به فارسی ترجمه شده، فرضیه ای عجیب را مطرح کرده که می توان این طور خلاصه اش کرد: سرمایه داری مرده و دیگر آن قدر پویا نیست که بتواند اقتصاد را اداره کند.

واروفاکیس به طور کلی به این باور اعتقاد دارد که سرمایه داری نظامی است که همیشه نمی تواند از بحران های پیش رویش عبور کند و بهبود یابد و و ازاین رو به دخالت دولت نیاز دارد تا به مسیر خود ادامه دهد. او در دیگر آثارش به شکل گذرا این فرضیه را مطرح کرده بود که سرمایه داری دیگر در حال طی کردن یکی از دگردیسی های معمولش نیست و به آخر خط رسیده است. این نظر واروفاکیس با واکنش های زیادی روبه رو شد و نقدهای مهمی درباره اش منتشر شد. در اینجا بود که او تصمیم گرفت کتابی جداگانه بنویسد و در آن فرضیه اش را به طور کامل شرح دهد که حاصلش همین کتابی است که به تازگی با ترجمه سیامک کفاشی در نشر بیدگل منتشر شده است.

واروفاکیس در کتاب «تکنوفئودالیسم، آنچه سرمایه داری را نابود کرد» می گوید نقش سرمایه داری با چیزی اساسا متفاوت که او تکنوفئودالیسم می نامد، جایگزین شده است. نقطه درخورتوجه نظریه او این است که می گوید خود سرمایه، سرمایه داری را نابود کرده است. البته نه سرمایه ای که از ابتدای عصر صنعتی می شناخته ایم؛ بلکه شکل جدیدی از سرمایه، «گونه ای جهش یافته از آن که در دو دهه اخیر سر برآورده و آن قدر از نیای خود قدرتمندتر است که مثل ویروسی احمق و ذوق زده میزبانش را به کشتن داده». او دو مسئله را علل اصلی این اتفاق می داند. یکی خصوصی سازی اینترنت از طرف شرکت های بزرگ فناوری امریکا و چین و دیگری واکنش حکومت ها و بانک های مرکزی کشورهای غربی به بحران بزرگ مالی سال 2008.

آن طور که خود واروفاکیس هم تاکید کرده، در کتاب «تکنوفئودالیسم...» قصد ندارد نشان دهد که فناوری چه بر سر ما خواهد آورد. او موضوع کتابش را چیزی قرار داده که می گوید پیشاپیش برای سرمایه داری و در نتیجه برای ما رقم خورده است؛ آن هم به واسطه استفاده از ابزارهای دارای نمایشگر و متصل به ابر که همگی از آنها استفاده می کنیم. به اعتقاد واروفاکیس جهش تاریخی سرمایه که مورد توجه او است، همین حالا هم اتفاق افتاده اما ما متوجهش نشده ایم و او با نوشتن این کتاب تلاش کرده درباره این موضوع جلب توجه کند.

واروفاکیس استدلال اصلی اش را در ابتدای کتاب به شکل خلاصه این گونه شرح داده است: «... جهش سرمایه و گذارش به آنچه من سرمایه ابری می نامم، دو ستون سرمایه داری، یعنی بازار و سود را ویران کرده است. البته بازار و سود همچنان همه جا وجود دارند -در واقع بازار و سود در زمان فئودالیسم هم همه جا حاضر بودند- اما دیگر صحنه گردان این نمایش نیستند. آنچه طی دو دهه گذشته اتفاق افتاده، این است که سود و بازار از نقطه کانونی نظام اقتصادی و اجتماعی ما خارج شده، به حاشیه رانده شده و جایگزین شده اند». واروفاکیس معتقد است که بازار یا بستر سرمایه با پلتفرم های دیجیتال تجارت جایگزین شده اند. پلتفرم هایی که اگرچه شبیه بازارند اما بازار نیستند و او ترجیح می دهد آنها را نوعی تیول در نظر بگیرد. در این وضعیت سود یا موتور محرکه سرمایه داری هم با نیای فئودالش یعنی رانت جایگزین شده است. واروفاکیس این را هم «رانت ابری» می نامد که باید در ازای دسترسی به آن پلتفرم ها و به طور کلی تر در ازای دسترسی به ابر پرداخت شود.

بر اساس تغییراتی که در سال های اخیر به وجود آمده، واروفاکیس معتقد است که امروز دیگر قدرت واقعی در اختیار صاحبان سرمایه سنتی مثل ماشین آلات، ساختمان ها، راه آهن، شبکه های تلفن و ربات های صنعتی نیست. البته آنها هنوز هم از کارگران و نیروی کار مزدبگیر سود می برند اما دیگر مانند گذشته در مسند امور نیستند. واروفاکیس نشان می دهد که آنها در برابر طبقه ای جدید از اربابان فئودال، به پیشکار یا واسال تبدیل شده اند و همه ما به جایگاه قبلی مان در مقام رعیت بازگشته ایم و افزون بر کار مزدی که هر وقت فرصتش پیش بیاید در ازای دریافت دستمزد انجام می دهیم، با کار بدون مواجب مان هم در تولید ثروت و قدرت برای طبقه حاکم جدید سهیم هستیم.

واروفاکیس در بحث های ابتدایی کتاب «تکنوفئودالیسم...» کوشیده دگردیسی های حیرت آور سرمایه داری را در دهه های اخیر شرح دهد و سپس به توصیف تکنوفئودالیسم پرداخته است. او با تاکید بر مفهوم «سرمایه فرمان دهنده» می گوید که ما امروزه شاهد ظهور شکل تازه ای از سرمایه هستیم که مهم ترین ویژگی اش آن است که ظرفیت بی سابقه ای برای فرمان دهی دارد تا جایی که موجب می شود در نظامی که نام آن را بر خود دارد، به کل بازنگری کنیم. واورفاکیس پدیده تازه را سرمایه ابری نامیده است و ماهیت اصلی سرمایه ابری را شیوه آن در بازتولید خودش و قدرت فرمان دهی اش می داند. چشم اندازی که واروفاکیس از سرمایه ابری ترسیم کرده، این چنین است: «سرمایه تاکنون درون بازار کار بازتولید می شد -درون کارخانه، دفتر کار یا انبار. این کارگران مزدبگیر بودند که به کمک ماشین آلات چیزهایی تولید می کردند که فروخته می شد و سود به همراه می آورد، سودی که تامین مالی دستمزدشان و تولید ماشین آلات بیشتر را ممکن می کرد- سرمایه به این شکل انباشته و بازتولید شد. در عوض، سرمایه ابری می تواند خودش را به روش هایی بازتولید کند که نیازی به هیچ گونه کار مزدی ندارد. چگونه؟ با فرمان دادن به تقریبا همه انسان ها برای مشارکت در بازتولیدش- آن هم به صورت رایگان!».

آنچه واروفاکیس در کتاب «تکنوفئودالیسم...» مطرح کرده، نکات درخورتوجهی در خود دارد اما همچنان فرضیه ای که او درباره مرگ سرمایه داری مطرح کرده، قابل نقد و بررسی است. واروفاکیس به عنوان اقتصاددانی مارکسیست شناخته می شود اما برخی منتقدان او می گویند که او با سنت مارکسیستی فاصله دارد یا به تعبیر بهتر در برابر سنت مارکسیستی دچار سرگردانی است و بیش از آنکه بر ایده های مارکسی تاکید داشته باشد، بر دموکراسی تاکید دارد. سونیا کریوکاپیچ در مقاله ای که با عنوان «سرمایه داری در قامت سوسیالیسم های گوناگون» با ترجمه شاپور گیتی به فارسی منتشر شده، واروفاکیس را از طرفداران سوسیالیسم بازار می داند که بیش از سوسیالیسم بر دموکراسی تاکید دارد. او با نقد نظر واروفاکیس درباره دستیابی به سوسیالیسم و بروز اقتدارگرایی در نظریه مارکس نوشته: «اگرچه واروفاکیس ترجیح می دهد سیاست های سوسیالیستی را ترویج دهد، در عوض چیزی را تبلیغ می کند که در پیشنهادی اعتدالی برای حل بحران اروپا نوشته بود، که بوی مارکسیسم از آن به مشام نمی رسد؛ چراکه پیش ازاین ترویج سیاست های سوسیالیستی ما را به نتیجه ای نرساند».