دکتر فریدون مجلسی
اسم کتاب «امپراتوری ها و آنارشی ها»، ممکن است بوی سیاسی، استعمار و امپریالیسم بدهد، ولی عنوان فرعی اش «تاریخ مختصر نفت در خاورمیانه» خیلی روشن است و احتیاج به توضیح ندارد. مایکل کوئنتین مورتون نویسنده نامداری نیست، ولی متن را با رعایت اصول نویسندگی فرنگی به صورت مستند تحقیق شده نوشته است. کتاب برای من بسیار جالب بود. نمی خواهم راجع به این کتاب داوری ارزشی خوب و بد داشته باشم، چون تاریخچه ای از نفت در خاورمیانه است. اما جالب بودنش برای ما ایرانی ها به این دلیل است که نفت به زندگی و سیاست ما بستگی داشته و با افت وخیز های اجتماعی و سیاسی ما بسیار پیوند خورده. ما به عنوان ایرانی از خواندن کتاب «امپراتوری ها و آنارشی ها» تحلیل خود را داریم، برای اینکه تاریخ نفت، ملی شدن نفت، تغییرات سیاسی، سقوط دکتر مصدق، 28 مرداد، در سرنوشت سیاسی ما اهمیت بسیاری داشته و در هیچ کشور دیگری چنین نبوده است. البته وقایع بزرگی مثلا در عراق رخ داده، از قتل ملک فیصل تا کودتا علیه قاسم و مرگ ها و قتل های دیگر، اما در هیچ کدام تاثیرگذاری نفت به عنوان یک تحول بزرگ سیاسی وجود نداشته. عربستان، امارات متحده، قطر، عمان و بحرین همه بر اثر صنعت نفت شان به تحولات و موفقیت های اقتصادی و اجتماعی بسیار زیادی دست یافته اند. عراق هم همین طور، بعد از تمام آن مصیبت ها، امروز به عنوان کشوری که روزانه پنج میلیون بشکه نفت صادر می کند، یقینا به روشنی راه و مسیر امارات و عربستان را طی می کند.

در کتاب «امپراتوری ها و آنارشی ها» ضمن خواندن تاریخچه نفت، داستان پیداکردن نفت در ایران روایت می شود و بینش غربی ها در شرایطی که ما خفته بودیم. باید اقرار کنیم زمانی هم ما بیدار بودیم و آنها خفته بودند. حمله مغول دوران درخشان بیدار بودن ایرانی هاست؛ زمانی که خوارزمی الگوریتم خودش را درست می کند که امروز ابزار اصلی تمام وسایل الکترونیک و هوش مصنوعی قرار گرفته و آنها خواب بودند. در این کتاب می بینیم که وقتی ویلیام دارسی استرالیایی-انگلیسی به ایران می آید، دنبال ماموریت عجیب و خاصی نیامده. چیزهایی شنیده بود و آمده بود محیط را از نزدیک ببیند؛ محیطی که پدران ما از نزدیک می دیدند و از کنارش می گذشتند، اما او یک دفعه در جایی مثل آغاجاری یا مسجدسلیمان می بیند که در چاله هایی نفت هست. در ایران از قرن ها پیش، از اینها استفاده می شد، ولی کسی فکر نکرد که این ماده می تواند تحول تاریخی و اقتصادی و صنعتی در جهان پدید بیاورد. دارسی فردی ثروتمند بود و در استرالیا که بزرگ ترین کشور معدنی جهان است، از معادن استخراج می کرد و در معیار زمان خودش از میلیونرهای مشهور بود. اما فقط پول، این فرد میلیونر را به اینجا نکشاند، کنجکاوی و به کار گرفتن ها و راه انداختن های یک کارآفرین او را به این راه انداخت و تا وقتی که او این ماده را مورد استفاده جدی قرار نداد، استفاده های سیاسی و استراتژیک بعدی در ذهن کسی نمی گنجید. ما در ایران عادت داریم برای همه چیز به یک تاریخچه یا نظریه توطئه بیندیشیم. اما دارسی آمد و چیزی را دید که ما هم می دیدیم، اما او فهمید که چه کارها می توان کرد و این ماده را استخراج کرد و سرمایه بزرگ و کلانی را در این کار دید. کتاب مثل یک رمان علمی است. اما این چگونه شکست خورد. این قسمت شیرین کتاب است که دستگاه ها را برچیدند و در حال خروج از کشور بودند که در آخرین لحظه چاه فوران کرد و کارشناسان همدیگر را در بر گرفتند. این یک موفقیت کاری بود. چندین ماه زحمت کشیده بودند و از بوشهر وسایل و ماشین آلات را در کوه با حیوانات حمل کرده بودند، بنابراین برای آنها شادی آفرین بود که این کار عبث نبوده است. برای دارسی یک توفیق بسیار ارزنده بود و یک مرتبه صاحب یک کمپانی نفتی شد. کمپانی خریداران خودش را داشت و دلالانی که با صنعت نفت آشنا بودند. نه اینکه صنعت نفت از ایران آغاز شود، بسیار قبل از آن در اروپا و تگزاس، بهره برداری از نفت آغاز شده بود، اما نه در چنین ابعادی که به لحاظ تاریخی تاثیرگذار باشد. در سال 1908 نفت کشف می شود و در سال 1913 پالایشگاه نفت آبادان، بزرگ ترین پالایشگاه نفت دنیا افتتاح می شود. سال 1914 جنگ جهانی دوم در می گیرد و هم زمان چرچیل، فرمانده نیروی دریایی انگلیس دستور می دهد که بساط کشتی های زغال سنگی را برچینید و این باعث یک تغییر استراتژیک در زمان جنگ بزرگ جهانی شد که به نفت ایران و پالایشگاه آبادان ارزش فوق العاده می بخشید. این کتاب فقط تاریخچه صنعتی اکتشاف نفت نیست، بلکه نویسنده در این زمینه متخصص بوده، پدرش هم در این صنعت بوده. خودش از بچگی هم سفر پدر بوده و این جریانات را دیده و نوشته است، بنابراین می توان گفت یک اثر میدانی هم هست؛ خاطرات نویسنده ای که در میدان حضور داشته و بعد از پدرش این جریانات را تعقیب کرده است.

در «امپراتوری ها و آنارشی ها» درباره تاریخ نفت ایران آمده که مظفرالدین شاه قرارداد نفت را با دارسی می بندد، پول نقد می گیرد و در جیبش می ریزد و همه در ایران خوشحال بودند که طرف یک قماری کرده، پول هایی هم در ایران خرج کرده و حق امتیاز را هم داده و رفته. ایران 16 درصد در کل سود فرضی آن قمار شریک بوده، اگر هم شکست می خورد هیچ تعهدی نداشت. بنابراین هزینه هایی شده و یک عده هم به نان و نوایی رسیدند. ولی وقتی به مرحله بهره برداری می رسد، دیگر مظفرالدین شاه درگذشته و تاثیر امضای قراردادش را نمی بیند. چندین سال طول می کشد تا قرارداد سودآور شود و دیگر دوران جنگ جهانی اول است. حالا کم کم سروکله تاثیرگذاری سیاسی خارجی در ایران پیدا می شود. آنارشی ها در اینجاست. امپراتوری ها، امپراتوری های نفتی است که در همه جای دنیا با هم رقابت می کنند و منابع جدیدی را کشف می کنند. آنارشی ها، برخوردها و درگیری های این کشور هاست، چه در کشورهای به اصطلاح نیمه صاحب دار یا صاحب دار چه کشورهای تاریخ دار یا بی تاریخ. وقتی آلمان ها می خواهند به جنگ بیایند، می بینند کشتی های انگلیس ها با یک سوخت جدید و سرعت و امکانات بیشتر رفت وآمد می کنند. چون حضور آنها در ایران قدمت داشت، بلافاصله یک کنسولگری در بوشهر افتتاح می کنند. در کنسولگری بوشهر جاسوسی به نام واسموس، کنسول آلمان می شود و کارش تجهیز نیروهای عشایر ایرانی برای خراب کاری در لوله هایی است که نفت را به پالایشگاه ها می رساند. آن نیروها قهرمان ملی ما هستند، چون در طول تاریخ ما، انگلیس ها مردمانی بدنام و آسیب رسان به ایران بودند. اما ما یک ضدیت و دوگانگی می بینیم. نفت شروع به درآمدزایی کرده و دولت نحیف ایران به همان 16 درصد بسیار نیاز دارد. از طرف دیگر باید برای عشایر وطن پرستی که می خواهند به انگلیس ها ضربه بزنند تا نفت به پالایشگاه نرسد، هورا بکشیم. البته امروز در وطن پرستی آنها جای تردید وجود ندارد و اتفاقا رئیسعلی دلواری در همان سال اول جنگ شهید می شود. انگلیس ها به جای مبارزه با مزاحمان، حفاظت را به خوانین بختیاری و حیات داوودی می سپردند که لوله ها از آنجا رد می شده و آنها هم پولی می گرفتند. البته به کشورشان خیانت نمی کردند، بلکه از نفتی که باید به پالایشگاه می رسید و دولت ایران هم در آن شریک بود، حفاظت می کردند. اما در عمل، یک سری از کسانی که همیشه برای حفظ منافع مملکت فراخوانده می شدند، حالا حقوق بگیر یک شرکت انگلیسی هستند. کار به اینجا خاتمه پیدا نمی کند.

جنگ جهانی اول تمام می شود، اما در تحولات بعدی باز دخالت های سیاسی دولت انگلیس ادامه پیدا می کند. خوشبختانه انقلاب کمونیستی در شوروی موجب فروپاشی امپراتوری روسیه می شود. اینکه می گویم خوشبختانه، از دید ایرانی می گویم، چون وقتی این ارتباط قطع می شود، قزاق هایی که شمال ایران را گرفته بودند، به اجبار به دولت ایران واگذار می شوند و علیه کمونیست ها وارد عمل می شوند. ولی بلافاصله دولت شوروی، جبهه جدیدی را در شمال ایران باز می کنند و لشکر می کشند و از قیام ناسیونالیستی محلی میرزا کوچک خان کمال بهره برداری را می کنند. به بندر انزلی نیرو می فرستند و با میرزا کوچک خان ائتلاف می کنند و دولت جمهوری شورایی سوسیالیستی گیلان را تشکیل می دهند. یعنی ایران را وارد مرحله حساسی می کنند که هم زمان است با اعزام نیروی دولت انگلیس به شمال ایران، بدون اینکه ایرانی ها بدانند. نیروهایی که قرار بود به ژنرال دنیکن کمک کنند که با نیروهای ارتش سرخ برای شکست دولت کمونیستی و بازگرداندن دولت غیرکمونیست در جنگ بود. اما دنیکن شکست می خورد و نیروهای انگلیسی مجبور به عقب نشینی می شوند. کودتای سوم اسفند 1299 با این عقب نشینی هم زمان است و در این عقب نشینی برخوردی بین رضاشاه و گروه انگلیسی در منجیل رخ می دهد و آنها وقتی می بینند اینها با نیروهای میرزا کوچک خان می جنگند، با خوشحالی به آنها کمک می کنند. همین اتفاق باعث شد سوم اسفند را توطئه ای انگلیسی به حساب بیاورند؛ در حالی که دولت مرکزی انگلیس خبر نداشت و در سفارت هم دودستگی بود. آیرون ساید که فرمانده انگلیسی بود، با سفارت تماس می گیرد و می گوید یک ژنرال ایرانی است که چنین مشخصاتی دارد و سیدضیا هم می خواهد کودتا کند. در یک بن بست بالاخره این طور اتفاقات می افتد، ولی توطئه بزرگی دنبال این نبود، سلسله وقایعی بود که به کودتا منجر شد. در سفارت انگلیس هم یک گروه موافق بودند و یک گروه مخالف، ولی آیرون ساید به عنوان یک سرباز قوی رنجیده از کمونیست ها، ترجیح می دهد از کودتا حمایت کند. فواصل زمانی آشنایی رضاخان با سیدضیا آن قدر کوتاه است که امکان توطئه را به کلی از بین می برد. به هر حال این نیرو و گروه نظامی دیگر و نیروی هشت هزار نفری قزاق های رضاخان موفق می شوند و این رضاخان است که فاتح اصلی میدان می شود و کودتا را عملی می کند. سه ماه بعد معلوم می شود این آدم فقط یک نظامی بااستعداد نیست، توطئه گر است و جاه طلبی ها و قدرت طلبی هایی دارد که یک مرتبه در بعضی اشخاص در طول تاریخ دیده می شود. با شکست خوردگان کودتا تماس می گیرد؛ چه کسانی که در زندان بودند و چه کسانی که در بیرون بودند. می دانیم که سیدضیا یک مرتبه صد نفر از رجال ایران را به زندان می اندازد و رحم نمی کند. خانواده های مستوفی، قوام السلطنه و مستوفی الممالک را کنار می گذارد و مصدق که البته به زندان نمی افتد ولی فراری می شود و به بختیاری ها پناه می برد. به واسطه همین کارهاست که در عرض سه ماه سیدضیا را کنار می گذارد. اینکه یک نفر دوم، نفر اول را کنار گذاشته باشد، در تاریخ مرتب تکرار شده. بین استالین و لنین هم می بینید که چگونه پیروز استالینی است که سطحی تر، خشن تر و روباه صفت تر است. در اینجا هم می بینید که رضاخان چگونه تدریجا مقدمات سلطنت خودش را در همین دوگانگی ها فراهم می کند. در کتاب با اشارات از حاشیه این وقایع رد شده، اما برای خواننده ایرانی که نفت را فقط از زاویه تاریخ نفت دیده جالب است؛ این کتاب ابزاری است که امکان برقراری پیوند وقایع را به ما می دهد. در ایران آن زمان قراردادی بسته شد، رضا شاه روی کار آمد و تیم بزرگی از تکنوکرات های کارشناس کار می کنند که می دانند اهمیت بوروکراسی و تشکیل هرم حاکمیت یعنی چه؛ وگرنه یک سرباز ساده که بااستعداد بوده و ژنرال شده، این چیزها را نمی داند. آنها می دانستند سیستم آموزش سراسری برای ملت سازی چه اهمیتی دارد، یا ارتش ثابت فرق دارد با ارتش ایلیاتی و عشایری. جالب است که کتابی راجع به تاریخ صنعت نفت به این وقایع توجه دارد. برای من البته بیش از همه تحلیلش راجع به ایران مهم است؛ چون می بینم ما چه غفلت هایی داشته ایم. کتاب نشان می دهد نفت کویت به چه حدی رسید، چه زمانی آرامکو وارد عرصه شده و پیش می تازد و دولت آمریکا از خواسته ملت ایران به رهبری دکتر مصدق حمایت می کند و نفت ایران ملی می شود؛ خدمت و کار بزرگی که همیشه در تاریخ خواهد ماند. نفت ایران ملی می شود، برای اینکه مردم ایران خبردار می شوند که آرامکو نفت را 50-50 قرارداد بسته. در عراق که انگلیس ها بیشترین نفوذ را دارند و در بحرین قرارداد 50-50 امضا شده. نفت مکزیک بعد از انقلاب و ملی کردن با قرارداد 50-50 استخراج می شود. معلوم است که سران کشور ایران که بین همه کشورهای منطقه، اطلاعات و تخصص و سابقه دیوانی بیشتر دارند، معترض می شوند که چرا باید این طور باشد، پس سر ما دارد کلاه می رود. دو جور راه حل بود که در ایران متاسفانه این دوگانگی به رفتار خصمانه انجامید. رزم آرا معتقد بود ما باید در داخل همین مجموعه نفت سازش کنیم و سودمان را به 50-50 برسانیم. دکتر مصدق و یارانش که از حمایت توده ملت ایران برخوردار شدند، می گفتند نفت را ملی کنیم. این را که نفت ملی چیست، همه نمی دانستند، اما کارشناسان بزرگی مثل دکتر امینی، وزیر دارایی دکتر مصدق و خود مصدق به خوبی می دانستند. انگلیس ها ملی کردن را در دنیا رایج و قانونی کرده بودند، بنابراین نمی توانستند ایراد اساسی بر اصل قانونی بودن ملی کردن بگیرند. حالا عده ای باز تفسیرهای توطئه گرانه می کنند، اما آمریکا در دولت ترومن و وزارت خارجه آمریکا به خصوص سفیرشان در ایران به شدت حمایت می کردند از اینکه ایران نفت خودش را ملی کند. منتها بین دو طول موج که با همدیگر هماهنگی نداشت برخورد ایجاد شد. برای آمریکایی ها و حتی انگلیس ها، ملی کردن یک طرف ترازو بود. طرف دیگر ترازو این بود که باید غرامت سرمایه گذاری های آنها داده شود. آنها می گفتند شما پول پالایشگاه نفت آبادان را نداده اید، نفت به صورت تصفیه شده مهم است. اتفاقا مشکل تکنولوژیک و مدیریتی ایران در همین بخش بود. در بخشی که ما آدم نداشتیم. مهندسان ما تازه در حال پرورش بودند. دانشکده نفت آبادان که به موجب اصلاحات 1312(1935) در قرارداد نفت افتتاح شده بود، تازه داشت فارغ التحصیلانش را بیرون می داد. تکنیکال اسکول آبادان و مسجدسلیمان هم تازه داشت تکنسین ها را بیرون می داد. تازه داشتند زمینه ای را آماده می کردند که ایران اگر نفتش را ملی کرد، بتواند خودش آن را اداره کند. در ایران این مواضع موجب تفسیرهایی با دید یک بعدی می شود و ازاین رو یک مرتبه می بینیم رزم آرا را می کشند و هرکس به دیگری خائن و وطن فروش می گوید، در حالی که باید با هم همکاری می کردند و می گفتند ما با چه کسی طرف هستیم و تا چه اندازه می توانیم مبارزه کنیم، چگونه می شود زیر غرامت زد. برخی از وطن پرست ترین عناصر دولت دکتر مصدق زیر غرامت زدند. وطن پرست تعارفی نه، وطن پرست های واقعی که مقالات شان شور و شری به پا می کرد. آنها خبر از مسائل اقتصادی و بین المللی نداشتند. اینجاست که می بینیم از حمایت ملی شدن نفت ایران خودداری می شود و ادامه پیدا نمی کند. طرف مقابل انگار متوجه نیست که سلاحی در دست ندارد و نفتش را باید بفروشد. در برخی جاها اشاره می شود به نفت هایی که ایران سعی کرد بفروشد و نتوانست. این مسئله مطرح شده که تحریم کردند، اما تحریم نکردند، جلویش را گرفتند. در دادگاه گفتند این فروش مال غیر است، چون ملی شدن نفت هنوز منعقد نشده. یعنی شما حق قانونی خودتان را استفاده کرده اید، مابازای قانونی اش را نپرداخته اید. ایرانی ها بعضا می گفتند ممکن بود غرامت هایی بخواهند که ما را تا ابد گرفتار کند. اما تا ابدی وجود نداشت. بعد هم انگلیس ها خودشان مکانیسمی برای کارشناسی و ارزیابی داشتند که سرانجام هم ایران با استفاده از همان مکانیسم نفت خودش را ملی کرد. در ایران از دو نهضت می گویند که هیچ کدام انقلاب نیست، بالاتر و مهم تر از انقلاب و افتخارآمیز است؛ یکی نهضت مشروطه و دیگری نهضت ملی کردن نفت ایران که هر دو هم پیروز شدند. مشروطه سند مالکیت ایران را از شاه مستبد تاریخی همیشگی گرفت و به ملت ایران داد. در مورد نفت هم این اتفاق افتاد؛ نفت ایران ملی شد و تمام موفقیت های بعدی هم نصیب شد.