شبنم کهن چی

برجسته ترین رمان های سیاسی همواره با روایت نسبت مردم با قدرت، صدای زمانه خود بوده اند. «ادبیات آتش است. معنای ادبیات سازش ناپذیری و طغیان است، دلیل وجودی نویسنده، اعتراض، مخالفت و انتقاد است... نویسنده پیوسته ناراضی بوده و هست و خواهد بود، هر کس که راضی باشد، قادر به نوشتن نیست، هر کس که با واقعیت توافق کند یا کنار بیاید، نمی تواند مرتکب حماقت بلندپروازانه ابداع واقعیت های صوری شود. دغدغه ادبی، از نارضایتی بین انسان، جهان، کشف نواقص و نابرابری ها و ادباری که احاطه اش کرده، زاده می شود. ادبیات شکلی از شورش مدام است و قید و بند نمی پذیرد. هر کوششی برای انحراف سرشت خشم آگین و شورشگر ادبیات محکوم به شکست است. ادبیات شاید بمیرد، اما تن به سازش نمی دهد.»

نقل این بخش از نظرات ماریو بارگاس یوسا به عنوان مقدمه ورود به متنی درباره ژانر سیاسی در ادبیات سیاسی، مناسب و گویاست. همین چند جمله کوتاه درباره ادبیات کافی است تا ما را به یاد داستان نویسان و شاعرانی بیندازد از دل تاریخ تا امروز که تن به سازش ندادند که در برابر بی عدالتی و ظلم شورش کردند و نوشتند و نام شان ماندگار شد؛ نه به عنوان یک مخالف یا یک معترض یا فعال سیاسی، بلکه به عنوان نویسنده ای که در برابر زمانه سکوت نکرد.

جامعه ایران در طول تاریخ همواره در میان فراز و نشیب های سیاسی متلاطم بوده؛ جنگ ها، شکل گیری و نابودی احزاب، اعتراضات خیابانی، ترورها و... البته این تلاطم تنها در مورد جامعه ایران مصداق پیدا نمی کند. کشورهای بسیاری در طول تاریخ با روبه رو شدن با بحران های سیاسی و اجتماعی، شاهد خلق داستان هایی بوده اند که اکنون می توان از آنها به عنوان شاهکار نام برد. آثاری مانند دکتر ژیواگو، 1948 و... از جمله قدیمی ترین سندهای داستانی انتقادی نسبت به وضعیت سیاسی و اجتماعی را شاید بتوان در «داستان های بیدپای» (کلیله و دمنه) یا بخشی از داستان های «هزار و یک شب» دید. داستان هایی که نبرد با قدرت را به روشنی نمایش می دهد. هرچند در هزار و یک شب، کل داستان پیکار یک زن یا انسان در برابر سرنوشت و قدرت حاکم برای زنده ماندن است. از نسخه های قدیمی دیگر می توان به سمعک عیار، داستان های حسین کرد شبستری، رستم نامه، امیر ارسلان و... اشاره کرد که در همه آنها رابطه مردم با قدرت روایت شده است. این نوشتار کوتاه مروری است بر داستان هایی که صدای جامعه در زمانه خود بوده اند.

آدم ها به ناچار سیاسی شده اند

بارها شنیده ایم که زندگی اینجا جدا از سیاست نیست. این جداناپذیر بودن زندگی و سیاست، خاص ایران نیست و در سراسر دنیا، زندگی اجتماعی انسان با سیاست در هم پیچیده است. داستان نویسان در خلق جهان داستانی و شخصیت های خود، نمی توانند وضعیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زمانه داستان شان را نادیده بگیرند. به قول احمد محمود «سیاست به ما تحمیل شده است. شما چه کسی را می توانید پیدا کنید که به سیاست کار نداشته باشد یا در زمینه سیاست صحبت نکند... من نویسنده هستم. نویسنده شخصیت پرداز است. من اگر بخواهم وجه روشنی را از یک شخصیت حذف بکنم، آن وقت به خواننده ام راست نگفته ام. شخصیت من آن وقت کامل نیست. همه آدم ها امروز سیاسی هستند... وجه غالب داستان های من سیاسی نیست. آدم ها به ناچار سیاسی شده اند.» (برگزیده از گفت وگو با احمد محمود در کتاب هفته، 2 تیرماه 1380)

عاشقانه ای سیاسی
با در نظر گرفتن همین نکته ساده، یعنی ساخت شخصیت در زمانه جهان داستانش، می توان داستان های کوتاه و بلند بسیاری در تاریخ ادبیات داستانی ایران یافت که این «وجه روشن» را از جهان شخصیت ها و داستان شان حذف نکرده اند. یکی از به یادماندنی ترین شان برای من «یک عاشقانه آرام» نادر ابراهیمی است؛ داستان زندگی شاعر و معلم گیلانی که برای یافتن عسل خالص به کوه های سبلان می رود و عاشق دختری می شود که دو سال در زندان ساواک بوده. او در پی این ازدواج بازداشت، بازجویی و شکنجه می شود؛ بعد از کار اخراجش می کنند و او در کوچ به تهران، مشغول فروش کتاب هایش می شود. این داستان به لحاظ زبان شاعرانه و تمثیلی و بستر عاشقانه اش، به زعم عده ای داستانی عاشقانه و شاعرانه است، اما از نظر محتوا عشق بستری ا ست برای به نمایش گذاشتن زندگی افرادی که سیاست در شکل گیری شان شخصیت، زندگی و افکارشان انکارنشدنی است.

جلال و بیانیه های سیاسی
نویسنده دیگری که در آثارش به روشنی می توان نگاه سیاسی و اجتماعی اش را دید، جلال آل احمد است. نویسنده ای که کسمایی در وصفش می گفت آل احمد آزادی را برگزید و برای آزادی: آزادی روشنفکران و آزادی گفتن و نوشتن، قلم و قدم می زد. یکی از مشهورترین رمان هایش «مدیر مدرسه» نشان دهنده مشکلات سیاسی و اجتماعی و انتقادی است. رمانی که به قول پاینده راوی اش در بسیاری از بخش ها به سخنگویی تبدیل می شود که دیدگاه های سیاسی و آرا و اندیشه های خود جلال آل احمد را تبیین می کند و رمان را تا حد سندی اجتماعی یا بیانیه ای سیاسی تنزل می دهد. رمان سرگذشت کندوها نیز از نظر بسیاری یک بیانیه سیاسی است.

رازهای سرزمین من
رمان دیگری که یکی از برجسته ترین آثار داستانی سیاسی بعد از انقلاب محسوب می شود، «رازهای سرزمین من» رضا براهنی است. براهنی این رمان را اوایل دهه 60 نوشت و ماجرای آن از شهریور سال 1320 آغاز و در اواخر سال 1357 تمام می شود. این رمان هشت راوی دارد که هر کدام از آنها از آنچه در فضای سیاسی و اجتماعی می گذرد، روایت خود را دارد.

براهنی جنگ جهانی، کودتا و بیش از همه قیام خودمختار مردم آذربایجان و کردستان را در این رمان مورد توجه قرار داده است؛ کشتار در تبریز و اردبیل، روز رستاخیز ملی در تبریز، سقوط مصدق و شکست توده ای ها، خودمختاری کردستان، شورش های خیابانی قبل از انقلاب از جمله حوادثی است که در جهان این داستان بازنمایی شده است.

آقابزرگ و چشم هایش
لوکاچ می گوید: «مهم ترین نکته در تصویرگری شخصیت انسانی در رمان، پرداختن به او به عنوان موجودی فردی (غرقه در فردیت خویش) یا پرداختن به او به عنوان موجودی اجتماعی و عضو جامعه است.» با در نظر گرفتن این مساله، رمان «چشم هایش» بزرگ علوی، یکی از شخصیت های اجتماعی-سیاسی به یادماندنی ادبیات داستانی ایران را دارد؛ استاد ماکان.

بزرگ علوی، نویسنده ای واقع گرا بود که فضا و وضعیت اجتماعی را در رمان هایش بازنمایی می کرد. او با شخصیت های مبارز و عاصی خود، نارسایی های اجتماعی را تصویر می کرد. استاد ماکان، نقاشی است مبارز و متعهد که علیه دستگاه دیکتاتوری رضاخان فعالیت می کند و در تبعید می میرد. از آثار باقیمانده او تابلویی به نام چشم هایش است که راوی رمان، یعنی ناظم مدرسه کنجکاو شده راز این چشم ها را دریابد.

خاطره ای از سلول 18
برخی بر این عقیده اند که یکی از اولین داستان های سیاسی پس از انقلاب را علی اشرف درویشیان نوشته است؛ سلول 18. این داستان بلند، سرگذشت خانواده ای تهیدست در سال های قبل انقلاب است که فشارها و دستگیری ها و اعدام ها به اوج خود رسیده بوده. گره داستان، ناپدید شدن کمال پسر بزرگ خانواده است. این داستان در حقیقت، بازتاب خاطره های درویشیان در دوران حبس است که سال 58 نوشته شده است.

بسیاری از دیگر داستان های درویشیان مانند «آبشوران» اثری سیاسی- اجتماعی محسوب می شود که به نقد وضعیت جامعه می پردازد.

جولایی و تاریخ و سیاست
زیاد از زمان حال دور نشویم. رضا جولایی را می توان یکی از نویسندگانی دانست که رمان های سیاسی-اجتماعی موفقی نوشته است. از جمله آثارش می توان به رمان «یک پرونده کهنه» اشاره کرد که مانند آثار دیگرش یکی از رخدادهای تاریخی دستمایه نوشتنش شده: ترور محمد مسعود، روزنامه نگار مبارز و آزادی خواه در سال 1326. محمد مسعود با نام مستعار «م. دهاتی» روزنامه نگار و رمان نویس ایرانی و مدیر روزنامه مرد امروز بود. او نگاهی تند و انتقادی نسبت به فضای سیاسی حاکم دوران خود داشت. همین امر باعث شد که مدت ها روزنامه او توقیف شود و مورد پیگرد قانونی قرار گیرد. او در 23 بهمن 1326 در خیابان اکباتان تهران هنگام خروج از چاپخانه به ضرب گلوله کشته شد. جولایی در رمان خود با دستمایه قرار دادن ترور محمد مسعود فضای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کشور را ترسیم و شکل گیری حزب توده و ایدئولوژی آن را در قالب داستان روایت کرده است.

از ایران به جهان
داستان ها و رمان های سیاسی در ایران کم نیستند. داستان هایی که یا سیاست بازتابی آشکار در آنها دارد یا در شکلی ضمنی به آن می پردازند؛ از برخی آثار صادق هدایت مانند «حاجی آقا» گرفته تا «جزیره سرگردانی» سیمین دانشور، «درخت انجیر معابد» و «مدار صفر درجه» احمد محمود، «روضه قاسم» امیرحسین چهل تن، «سگ و زمستان بلند» شهرنوش پارسی پور، «کولی کنار آتش» منیرو روانی پور، «دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد» شهرام رحیمیان، «شهر بازی» حمید یاوری، «رود راوی» ابوتراب خسروی، «شهری که زیر درختان سدر مرد» خسرو حمزوی، «شاه کلید» جعفر مدرس صادقی، «برزخ نمرود و گل محبوبه» حسن اصغری، «ویران می آیی» حسین سناپور، «ماهی سیاه کوچولو» صمد بهرنگی، «زوال کلنل» محمود دولت آبادی و...

اما اگر بخواهیم به رمان های سیاسی در جهان نگاهی بیندازیم، اولین رمان هایی که به ذهن مان می رسند، «قلعه حیوانات» و «1948» است که اکثر کتاب خوان ها این دو رمان را خوانده اند. از نویسندگان مطرحی که رمان های سیاسی نوشته اند، می توان به امیل زولا، برتولت برشت، جورج اورول، ماکسیم گورکی، نیکوس کازانتزاکیس و جان اشتاین بک اشاره کرد.

از جمله رمان های سیاسی خواندنی جهان نیز می توان به «خرمگس» لیلیان وینیچ، «گفت وگو در کاتدرال» و «روزگار سخت» ماریو بارگاس یوسا، «چرا ما در ویتنام هستیم» نورمن میلر، «امریکایی زشت» یوجین بوردیک و ویلیام لدرر، «سلاخ خانه شماره پنج»کورت ونه گات1969، «دکتر ژیواگو» بوریس پاسترناک، «تبصره 22» جوزف هلر که رمانی سیاسی به زبان طنز است و... اشاره کرد.

کتاب ها را بسوزان

رمان های سیاسی را شاید باید یک زیرشاخه دانست. بسیاری از رمان ها به سبب پرداختن به مسائل اجتماعی و پیوندی که این مسائل با مسائل سیاسی دارند، رمان سیاسی شناخته می شوند. در این میان رمان فارنهایت 451 که یکی از مشهورترین آثار ری بردبری است، یک رمان علمی-تخیلی-سیاسی است. هرچند خود نویسنده معتقد است این رمان فقط علمی-تخیلی است؛ اما بسیاری این رمان را در کنار 1948 نشانده اند. فارنهایت 451 سال 1953 منتشر شد و جایزه ادبی هوگو 2004 را نیز دریافت کرد.

451 درجه فارنهایت، دمایی است که کاغذ در آن شروع به سوختن می کند و داستان در جهانی اتفاق می افتد که خواندن یا داشتن کتاب جنایتی بزرگ محسوب می شود. بازیابی و سوزاندن کتاب های باقیمانده در این نظام به عهده آتش نشانی است. مونتاگ، شخصیت اصلی رمان یک آتش نشان است و شغل او سوزاندن کتاب هایی است که قدغن شده اند.

دختران پروانه ای و دیگران
همچنین می توان به «در زمانه پروانه ها» نوشته خولیا آلوارز اشاره کرد که رمانی ا ست برگرفته از واقعیت. خواهران خانواده میرابال، خواهرانی که به پروانه ها معروف شدند، تمام عمرشان را صرف مبارزه با رژیم دیکتاتوری تروخیو در جمهوری دومینیکن کردند. آلوارز این رمان را بر اساس زندگی آنها نوشت که به یکی از مهم ترین آثارش و یکی از بهترین رمان های سیاسی بدل شد.

رمان «بینایی» اثر ژوزه ساراماگو نیز اثری شناخته شده است. این رمان که در ادامه رمان «کوری» نوشته شده، حکایت بازماندگان از بیماری نابینایی است که با یک انتخابات سیاسی مواجه می شوند.

«دکتر ژیواگو» نوشته بوریس پاسترناک، نیز یکی از مهم ترین رمان های سیاسی-عاشقانه در جهان است. این رمان به انقلاب اکتبر 1917 و تاثیر وقایع آن سال ها در زندگی دکتری شاعر به نام ژیواگو می پردازد. «دکتر ژیواگو» که در دوران خفقان حکومت اتحاد جماهیر شوروی مجوز چاپ نگرفت، 1957 در ایتالیا به چاپ رسید و یک سال بعد جایزه نوبل ادبیات را از آن خود کرد.

«دنیای قشنگ نو» نوشته آلدوس هاکسلی نیز یکی از رمان های سیاسی است که به زیست انسان مدرن در جهان امروز می پردازد. در این رمان تمام مفاهیم و آرمان ها و اخلاقیاتی که برای ما به طور پیوسته در چرخه تکاملی مان شکل گرفته، برهم خورده و زندگی ضد تمام اینها به تصویر کشیده شده است. این رمان، تصویری از یک دیکتاتوری متفاوت را ترسیم می کند. دنیای هاکسلی، لذایذ غریزی انسان را به شکلی دیگر تعبیر کرده و از همین رو ماده ای مخدر و آرام بخش را به میان آورده که هر کسی که از شرایطش ناراضی است آن را مصرف کرده و نیازهایش را برطرف کند.

«سرزمین گوجه های سبز» هرتا مولر، رمانی شناخته شده و محبوب است. این رمان نشان می دهد زندگی کردن در حکومتی دیکتاتوری ممکن است به شکلی پیش برود که جامعه خیال رها شدن از بند استبداد را از دست بدهد. تصور جهانی بهتر از میان برود و آزادی شبیه به وهم و خیال دیده شود. این رمان روایت زندگی چهار جوان در اقلیت آلمانی کشور رومانی است که در زمان دیکتاتوری چائوشسکو عمرشان را می گذرانند.

از دیگر رمان های سیاسی می توان به «راهنمای بازدید از موزه کمونیسم» اسلاونکا دراکولیچ اشاره کرد. دراکولیچ در این رمان، سری به موزه کمونیسم زده و برای هر بخش یک راوی انتخاب کرده و هر راوی یک حیوان است؛ طوطی دست آموز ژنرال تیتو یا موشی که از لابه لای سوراخ ها زندگی مردم در برلین را تماشا کرده و حالا از آنها نوشته است.