در موکب قبله عالم تا دربند و تجریش
 فرهاد طاهری

جلدهای هفتم، هشتم و نهم کتاب دربردارنده حوادثی از شوال 1293 تا شعبان 1299 به انضمام سفرنامه دوم فرنگستان ناصرالدین شاه است. روز جمعه 30 (ربیع الاول 1446/ 13مهر 1403)... دیشب در عالم رویا، قبله عالم احضار فرمودند که در خیابان گردی و تفرج، در موکب همایونی باشم. محل قرار را تقاطع ولیعصر و عارف نسب در جنب موقوفات افشار مقرر داشتند. در موعد، خدمت رسیدم. قبله عالم هم تشریف فرما شدند با سه مجلد از روزنامه خاطرات در دستان مبارک، که به تازگی و در شهور اخیر و در همین سنه 1446 قمری (1403 خورشیدی) به همت وتوجه خاص موقوفات افشار به زیور طبع آراسته شده است . انتشار روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه قاجار، مجلدات هفتم و هشتم و نهم را تهنیت و تبریک عرض کردم. مقبول خاطر افتاد. به اتفاق از موعد قرار روانه تجریش شدیم و تا دامنه های دربند راندیم. در طی راه، جماعتی بیکار و خوشگذران ظاهر شدند. متلک هایی به ما که کتاب در بغل به کوهنوردی می رفتیم، انداختند. التفاتی نکردیم. قبله عالم مشعوف از انتشار مجلداتی دیگر از روزنامه خاطرات خود می گفت. از وقایع شوال 1293 تا جمادی الاول 1296 و سفر دوم خود به فرنگستان تعریف می کردند . همچنین از حوادث جمادی الاول 1296 تا رمضان 1297 و از شرح سفر لار و لاهیجان و سوادکوه و کلاردشت و نیز از وقایع رمضان 1297 تا شعبان 1299 و شرح دیدار سفر به شهرستانک و... که جملگی را در مجلدات اخیر عرضه فرموده اند. به عرض رساندیم با روزنامه خاطرات بیگانه نیستیم و مجلدات پیشین را نیز به دیده لذت از نظر گذرانده ایم. حتی پنج، شش سال پیش، خاتونی که شاگرد دوره عالی ادبیات فارسی و درصدد نوشتن وجیزه ای در باب روزنامه خاطرات بود به سفارش استادش سروکارش به ما افتاد و در رفع تکلیف دانشگاهی، بی اجر، مدد کردیم. قبله عالم از خاطرات خود برخواندند و لذت ارزانی فرمودند:

«...روز چهارشنبه (12 جمادی الاول 1295)...امشب ان شاء الله باید به تماشاخانه برویم... میرسکی بسیار آدم قابلی است. فرانسه را بسیار خوب حرف می زند. پولوتیک دان است. اما صورت و حالت چشم هایش به ننه غمزه باجی شبیه است. شام خورده، سوار کالسکه شدیم. باران بی مزه از عصر شروع به آمدن کرد. خیلی پر زور. همه چراغانی و باغ تماشاخانه را ضایع کرد... رفتم بالا در لژ کوچکی نشستیم... اربیلیانی از شاهزاده های گرجستانی است. هفتاد و پنج سال دارد اما باز خوب، خوش دماغ است و جاهل. خلاصه تماشاخانه کوچکی است. زن های صاحب منصبان روس و دختران آنها، بعضی از زن های گرجی در دور بالای تماشاخانه نشسته بودند. [...] یک زن فربه گردن کلفت، مجسمه سنگ شده، بعد آواز می خواند...» (مجلد 7، ص 245) .

به قبله عالم عرض شد ماشاء الله حواستان به همه کس و همه جا، از آسمان و زمین گرفته تا [...] ، متوجه است. این همه توصیف ریز ماجرا و چهره ها آفرین دارد. فی الفور صفحه ای دیگر خواندند: «... سه شب در تکیه تعزیه در آوردند. حرم هم هر شب می آمدند. روز ها هم همه بودند با مهمان های زیاد. من هم اغلب می رفتم اطاق های حرم گردش می کردم. همه عمله خلوت بودند... حبیب دیوانه گاهی شربت می داد. چشم گرده، محمد، حاجی ابراهیم و غیره شربت می دادند.روز هفتم علم بسته شد خانه انیس الدوله. سروی باجی و غیره بودند. اما طوطی خانم دده امسال مکه رفته است. زینب خوان هرسالی مکه رفته است نیست. کار زینب خوانی شلوغ بود. یک نفر آدم محمدتقی خان گشاد که سنگانی است، خود را شبیه به ملاحسین کرده بود. روز اول زینب شد، بد نمی خواند اما قر و فر ملاحسین را بلد نبود. دهاتی خری بود. بعد از آن یک نفر دیگر که استاد بود در فن زینب خوانی، او را آوردند الی آخر خوب خواند...» (مجلد 7، ص 427)

بعد قبله عالم از سفر خود به لاهیجان و سواد کوه و کلاردشت و خطه مازندران و از عجایب آن سامان گفت: «... روز چهارشنبه 11 (رجب 1296) صبح باز توی آب رفتم. ابتدا چادر پوش سرحوض را از دیشب انداخته، باز نکرده بودند. دم و بخار کرده بود. لخت شده و رفتم توی آب. امین السلطنه و غیر لخت بودند. نفسم تنگ شد، دل تپش آمد. خیلی بد. در آمده رفتم توی حمام. باز آمدم توی آب. چادر را بالاکردند. هوا داخل شد. خوب شد. بعد از استحمام آمدم بیرون. منزل نهار خوردیم. بعد از نهار، امین الملک و غیره نشسته کاغذ می خواندند. احکام می نوشتند. یک بار صدای قال مقالی از پشت چادر ما در آمد. مار دراز بزرگی از صحرا رو به چادر ما می آمده است. ماشاء الله خان فراش خلوت دیده بود. توی چادر نزدیک ما، دم کفش کن. ماشاء الله با کفش زده کشته بود. رفتم دیدم. خیلی مار بزرگ درازی بود. اینجاها بسیار بدزمین است. از هر جانوری، عقرب، رطیلا، مار دارد...» (مجلد 8، ص 26-27)

ایجاز هنرمندانه روزنامه خاطرات ملوکانه و جملات کوتاه و نثر روان و خالی از ابهام و تاثیرگذار با کلمات و تعبیراتی چون: چادر پوش، قال مقال، کفش کن، بدزمین، همه از ذوق نویسندگی «قبله عالم» خبر می داد که در این طریق چقدر خبره است و چیره... شاهدی دیگر از این دست بی درنگ برخواندند: «... فردا روز 4 شنبه (18 جمادی الاول 1297) صبح امین اقدس گفت دیشب توی خیابان نزدیک عشرت آباد، بار یخدان عالیه را برده اند و حسینقلی آدمش را زده اند و یک قاطر چی را هم زده اند و تسبیح مروارید مال یهودی که پنج هزار تومان قیمتش بود، توی یخدان بوده است و توی قوطی درازی بود. نبرده بودند. تسبیح را آورده، باقی را بعضی اسباب برده اند. بسیار کج خلق شدم. بیرون رفتم. امین السلطان را گفتم میر شکار را بردارد ببرد سر رد، دزد را پیدا کنند. امین السلطان رفت. الی غروب و شب اوقاتم تلخ بود. شب شام می خوردم، حاجی سرور عریضه از امین السلطنه آورد که امین السلطان دزدها را پیدا کرد. خلاصه رد برده بودند الی بهجت آباد، بعد رد را گم کرده بودند باز الی اسب دوانی برده بودند. آنجا چند خانوار از طایفه گاوباز که شهریار می نشینند و بهار اینجاها آمده چادر می زنند بودند. دزد، این پدر سوخته ها بودند. کنت هم رسیده بوده است... تا گفته بودند دزدها اینها هستند، مردها وزن و بچه، دست به سنگ وچماق، جنگ کرده بودند. یک سنگی هم به امین السلطان و کنت خورده بوده است. بعد همه را گرفته آوردند. هفده نفر دزد آوردند. اقرار و اعتراف کردند که ما این کار را کرده ایم. تنبیه سخت شده، به انبار انداخته شدند...» (مجلد 8، ، ص 181)

عرض شد این همه از عالم و اطراف و از اخبار داخله و خارجه فرمودید. کاش شمه ای و صفحه ای هم از احوالات وجود ذی جود مبارک و مقدس سلطان صاحب قران تقریر فرمایید. قبله عالم به چابک دستی، دست به مجلدی دیگر از روزنامه خاطرات بردند و دفعتا خواندند: «روز یکشنبه 21 شهر رجب (1298)... صنیع الدوله بنا بود امروز برود سلطنت آباد که ما ان شاء الله خواهیم رفت، سرکشی کند. پرسیدم کجا رفتی. گفت امروز مشغولیتی پیدا کرده نرفتم سلطنت آباد. عمویم آقا رشید طبیب امروز غفلتا فوت شده، او را بردم دفن کردم و غیره و غیره. این آقا رشید آدم عجیبی بود. برادر حاجی علی خان مرحوم معروف است. هشتاد سال یقینا از عمرش گذشته بود. درویش مسلک بود. آدم خوبی بود. تریاک زیاد می خورد، عرق هم می خورد. خلاصه جای دندان ما که ماه قبل کشیده بودیم، دوشب است درد می کند. خیلی اذیت می کند. یک استخوانی از جای دندان کشیده در آمده است. قریب بیست روز است. اول من خیال کردم دندان تازه در می آورم. خیلی مشعوف شدم. تا چندی هم دردی نداشت. دوشب پیش بنای درد کردن را گذاشت. ورم کرد. خیلی اذیت می کرد. معلوم شد این ریشه دندانی است که دندان ساز کشیده و یک ریشه شکسته مانده است توی گوشت و خدایی شده است که خودش سرش بیرون آمده است و الا اگر سرش بیرون نمی آمد و توی گوشت دندان می ماند و بنای ورم و درد می گذاشت، کار هیچ کس نبود که بتواند بیرونش بیاورد...» (مجلد 9، ص 93-94)

قبله عالم که از سخن باز ایستاد، من به پرسش و اظهارنظر برخاستم که اگر این روزنامه خاطرات، مدت های مدید پیشتر از زمانه ما به زیور طبع درآمده بود آیا زبان خرده گیران و طاعنان که همواره شاه را به بی کفایتی و بی غیرتی و بی خیالی و خوشگذرانی و غفلت از امور درگاه و دیوان ممالک محروسه و بی اعتنایی به معیشت رعیت و اوضاع بدخیم مردم مفلوک، متهم می کردند و گاه نیز می کنند کوتاه تر نمی شد؟ در تاریخ و جامعه و در سخن خاصان و عوامان هر بار، نامی از قبله عالم رفته، بی درنگ تداعی گر کشته شدن امیرنظام امیر کبیر بوده است. اینقدر که از قبح و زشتی و معصیت زدن رگ امیرکبیر شهید در حمام فین کاشان سخن ها رفته و بدان سبب، دشنام ها حواله قبله عالم شده شاید بر شمر لعین بابت بریدن سرمبارک سالار شهیدان این همه لعنت ها و دشنام ها به زبان ها نیامده است . خدا می داند که چقدر جوهر شخصیت و ذوق سرشار وچیره دستی قبله عالم در نویسندگی و شاعری و چهره پردازی و فنون عکس و فطانت و اطلاع آن پادشاه در امور مملکت و توجه به دخل وخرج و رتق و فتق امور و سر وسامان دادن به مسائل احصاییه و بلوک و قراء (آن گونه که در مجلدات بیوتات سلطنتی مسطور و مضبوط مانده است) و... در ماجرای امیرکبیر به پرده نسیان افتاده است. شاید اگر پادشاهی چنین، با این همه هوش و زیرکی و صاحب هنری و ذوق و ذی فنونی، برتخت سلطنت نمی نشست، در عالم هنر و خلاقیت این سرزمین جایگاهی بسیار متعالی می یافت و نامش در زمره بزرگان فرهنگ و تاریخ این خطه مضبوط می ماند و از همه این همه ناسزاها و بدوبیراه گفتن ها نیز برکنار و به سلامت می زیست. اما این سخنان به کنار، روزنامه خاطرات خود حدیثی دیگر است. نخست، گزارشی مدقانه از «زندگی و زمانه» از نگاه نکته بین پادشاه و شخص اول کشور است. گزارش و شرحی که از سطور آن می توان فهمید چه اخبار و وقایعی به سمع شاه می رسیده و او مدار تدبیر را برچه اموری می نهاده است. دو دیگر اینکه، روزنامه خاطرات، گزارش شخصیت و مکنونات و تعلقات خاطر قبله عالم است که از قبل تفحص در آن، می توان چه بسا به پوشیده ها و پنهان شده های بسیار در وجود و خاطر پادشاه دراز سلطنت پی برد. سه دیگر، روزنامه خاطرات، بی واهمه از سانسور و ملاحظه و برکنار از هر تملق و مداهنه، بر قلم رفته است و از این لحاظ، یکی از شواهد اصیل نثر فارسی در دوره قاجار است.در صفحات آن جای جای، اصطلاحات و تکیه کلام ها، از هر دستی، به جد یا به طنز و به هزل، در کنار نام بسیاری از مناطق و قریه ها و صخره ها و رودها و کوه ها و حیوانات و پرندگان و... جای خوش کرده اند. از این نظر، روزنامه خاطرات، به یک معنی تصویر تمام عیار «زندگی و طبیعت» ایران عصر قاجار است. سخن که به اینجا رسید قبله عالم گفت اما همه آنچه گفتی معترض الدوله، نخست مدیون و مرهون مصحح این روزنامه خاطرات است که زحمت توانفرسای قرائت خط «بدخوانای» کم نقطه و کم دندانه ما یا خط ناروشن اقران و نزدیکان پادشاه را به جان و به طوع و رغبت به جان خریده و از پس خواندن سطرها به نیکی بر آمده است. همچنین در هر موضع و سطری که عادتا کلمات غریبه و تکیه کلام های مانوس و نامانوس و احیانا لفظ لغوی بر زبان ما رفته یا به سابقه معرفت با تک تک نوکران و جان نثاران و خاصگان و ارکان سلطنت و درگاه، نام هر «کس وناکس» یا هر «خر وناخری» به قلم آمده یا از «جای های» دور و نزدیک نا آشنا و ناپیدا نامی ذکر شده است مصحح با دقت به شرح و ایضاح همه این مبهمات و شاید هم مهملات، کوشیده است. اگر در حیات و سلطنت ما می زیست حکما وظیفه ای شایسته در دارالطباعه دولتی یا در دارالترجمه همایونی به او محول می فرمودیم یا شاید هم به معاونت و معاضدت اعتمادالسطنه مفتخرش می کردیم. بعد باید عرض ارادت و تشکر به موقوفه فخیمه افشار ابراز فرماییم و نیز به روح بانی آن، مردی بزرگ و آن خیراعظم که چنین در حفاظت ملک فرهنگ و ادب و هنر و تاریخ این سرزمین وصیت ها کرده است درود فرستیم. خدایی شده است که طبع روزنامه خاطرات را موقوفه، تکفل کرده و اینگونه به حروف چشم نواز و تصاویر رجال و ابنیه و امکنه و اسناد مزینش نموده است. خدای ناکرده اگر این روزنامه ها به دست بعضی اولیای بی وجود و بی عرضه مطابع اونیورستیه یا مطابع حریص و طماع دیگر یا به دست عده ای کلاش و دلال می افتد معلوم نبود چه بر سرشان می آمد. موقوفه فخیمه هم اگر در دوران سلطنت شوکت جاه ما پا می گرفت حتما از توجهات مخصوص ملوکانه برخوردارش می فرمودیم. افسوس که هر دو، امری محال است. دیدم حق تماما با قبله عالم است. اجازه رخصت گرفتم. حاصل شد و به خانه برگشتم.