شبنم کهن چی

درون مایه آثار کلباسی، روایت زندگی آدم های ستمدیده و گرفتار نابرابری است اما او معتقد بود هدف هنر بسیار متعالی تر از بیان صرف این مضامین است. حکایت یاد کردن از محمد کلباسی، داستان نویس و مترجم قدیمی را که پاییز سال گذشته از دنیا رفت، می توان در نقل قولی از مرشد در داستان «نوروز آقای اسدی» خلاصه کرد: «وقتی همه سر می ذارن و از دنیا می رن، تازه من زنده می شم.»

محمد کلباسی همان نویسنده ای بود که در سکوت، بی مهری ها را تاب آورد و باز داستان نوشت، دست جوانان را گرفت و از هیچ کمکی برای پیش رفتن آنها دریغ نکرد. داستان هایش یکی پس از دیگری به محاق رفت و او دور از حواشی، کنجی نشست و نوشت. پارسال وقتی خبر درگذشت او رسید، رسانه ها، داستان نویس ها، فعالان ادبی و دوستانش یکی پس از دیگری شروع به نوشتن از او کردند. گویی درست وقتی که انتظار می رفت حالا که او سر گذاشته و از دنیا رفته، از یادها برود، محمد کلباسی تازه زنده شد.

حالا اولین پاییزی است که او زنده نیست. لابد آن اتفاقی که در داستان «آزار مراق» می گفت افتاده؛ خاک، محمد کلباسی را از ما طلبکار بود، شاید حالا او صدای خاک را شنیده و زبان خاک را ادراک کرده. او رفته اما شوریدگی جهان داستانی اش همواره زنده و ماناست. در اولین سالگرد نبودنش نگاهی انداخته ایم به جهان داستانی و زندگی محمد کلباسی.

درباره زندگی کلباسی
محمد کلباسی، پاییز سال 1322 در اصفهان به دنیا آمد و پاییز سال 1403 در اصفهان از دنیا رفت؛ 80 سال زیستن. جوانی 20 ساله بود وقتی شروع به انتشار داستان های کوتاهش کرد. کلباسی حدود 60 سال داستان نوشت اما آن چیزی که منتشر کرد بسیار کمتر از چیزی است که انتظار می رود یک نویسنده نوشته باشد. هرچند نمی توان او را در زمره نویسندگان کم کار دانست چرا که او می نوشت اما وسواس خودش و موانع نشر اجازه چاپ به او نمی داد.

او در دانشگاه «ادبیات تطبیقی» خواند و در همان جوانی، همنشین هوشنگ گلشیری، ابوالحسن نجفی، احمد میرعلایی و... شد؛ دوستی که حاصلش «جنگ اصفهان» بود. به نقل از خود او کلاس پنجم دبیرستان بود که با گلشیری به انجمن ادبی صائب رفت و آمد داشت و آنجا داستانی خواند. ماجرای نقد داستانش و حمایت بهرام صادقی و منوچهر بدیعی در داستان «مثل سایه، مثل آب» نقل شده است. کلباسی در کنار داستان نویسی مترجم و مدرس هم بود. ترجمه مشترک با مهین دانشور از کتاب «ادبیات و سنت های کلاسیک» از آثار او در زمینه برگرداندند متون ادبی جهان به فارسی است.

جهان داستانی کلباسی
جهان داستانی محمد کلباسی ریشه در مسائل اجتماعی دارد. او در مقام یک داستان نویس همواره درگیر مسائلی مانند جنگ، اعتیاد، فقر، خشونت و... بود. به همین دلیل است که او را نویسنده ای در سبک رئالیسم اجتماعی می دانند. «سرباز کوچک» کلباسی در آستانه انقلاب درحالی که فعالیت سیاسی داشت منتشر شد (1358). آن زمان به جز این مجموعه داستان، او در نشریاتی مانند «اندیشه و هنر»، «بازار رشت»، «پیام نوین» و «جنگ اصفهان» نیز داستان منتشر می کرد.

بعد از انقلاب سه مجموعه داستان کوتاه از کلباسی به چاپ رسید: 22 سال بعد از انتشار اولین کتابش، «مثل سایه مثل آب» منتشر شد (1380) پس از آن «صورت ببر» (1388) که شباهت چندانی هم به یک مجموعه داستان نداشت؛ چند داستان و یک گفت وگوی بلند با کلباسی بود. «نوروز آقای اسدی» سال 1390 و «او» که آخرین اثرش است که سال 96 منتشر شد. یادداشتی که کلباسی در انتهای مجموعه داستان «او» سال 95 نوشت و منتشر کرد، نگاهی است گذرا بر رنج و اندوهی که بخشی از جامعه و بدنه تصمیم گیری و اعطای مجوز بر او تحمیل کرد. او نوشته: «پس از نشر داستان نوروز آقای اسدی در نشریه ای در اصفهان (بهار 1386) برخی زمزمه ها و پچ پچه ها پسله، آشکارا و سپس رودرروی نویسنده شنیده شد که بعله... فلان شخصیت داستان کیست و بهمان شخصیت که؟ و خرده روایت های داستان به کدام واقعیات بازمی گردد. این قبیل سخنان تا آنجا ادامه یافت و گسترده شد که نه تنها نویسنده را از نشر داستان پیشمان کرد، بلکه مستقیما کار دانشگاهی او را، پس از 25 سال کار علمی تمام وقت، هدف قرار داد. مع الاسف، آنچه به نویسنده رسید جز خسران و خسارت چیزی نبود.»

مجموعه داستان «نوروز آقای اسدی» با 15 داستان برای دریافت مجوز ارسال و با 6 داستان منتشر شد. داستان کوتاه «نوروز آقای اسدی» که در این مجموعه بود از جمله داستان های حذف شده بود اما نامش بر پیشانی مجموعه داستان باقی ماند. این داستان، چند سال بعد در مجموعه داستان «او» به چاپ رسید.

کلباسی شیفته بهرام صادقی بود. او سال ها بعد از آشنایی با صادقی می نویسد: «من، دلم می خواست می رفتم و آستین او ار می گرفتم و او با قد بلند و سبیل پت و پهن و چشم های معصوم، دست مرا می گرفت و از پنجره داستان، واقعیت را به من نشان می داد.» میرعابدینی هم معتقد است «اگر در جست وجوی ریشه های سبک کلباسی برآییم، به داستان های بهرام صادقی می رسیم.»

کلباسی به کارهای بورخس نیز علاقه مند بود و همان طور که خودش گفته می توان تاثیر آشنایی او با همینگوی و فاکنر را نیز در داستان هایش دید. نویسنده هایی که در دوران جوانی او وارد جهان ادبی ایران شدند.

از زبان جهانش
جهان داستانی کلباسی، جهانی ستمدیده، غرق در فقر و نابرابری و فلاکت، جهان آدم های تنها و منزوی است. نثر او در همه داستان ها، نثری روان، ساده و در عین حال فاخر است اما زبان شخصیت هایش، زبانی محاوره است. علی خدایی، نویسنده پس از مرگ کلباسی گفته: «زنده یاد محمد کلباسی تسلط کم نظیری به زبان فارسی داشت. فارسی را خوب می دانست. شخصا فکر می کنم که بسیاری چیزها را از ایشان آموختم؛ یعنی بسیاری از نکاتی که او چه در نقد و چه در شعر اشاره می کرد، آموختنی بود و به نویسنده در امر نوشتن کمک می کرد. این جملگی، مواردی است که درباره محمد کلباسی می توانم عنوان کنم. به علاوه اینکه کتاب هایی که او چاپ کرد، هر یک به ویژه کتاب «سرباز کوچک» می تواند نشان دهنده این باشد که یک نویسنده چقدر می تواند امروزی داستان بنویسد و این امروزی داستان نوشتنش که علی الخصوص در «سرباز کوچک» نمایان است، نشانگر آن است که مراودات آنها در جنگ اصفهان پیش از انقلاب چگونه بوده و در این جنگ، آنها چقدر روی ذهن و زبان یکدیگر تاثیر می گذاشتند .»

هرچند زبانی که از آن حرف می زنم، زبانی به نظر جدی است؛ اما زبان کلباسی در بعضی از داستان هایش رنگی از طنز دارد. نمونه این زبان را می توان در داستان «نوروز آقای اسدی» دید که طنز اجتماعی دارد. یا داستان «ماهنامه دقایق». داستانی که از خبر تلفنی ساعت سه و نیم بامداد خرداد 65 آغاز می شود. خبر سردبیر شدن دانشجوی معماری؛ علی اکبر جویندگان ابرقویی. اما او هیچ آدرسی به جز یک شماره پستی از ماهنامه ندارد. وقتی به خاطر ماجراهایی که پیش می آید از سردبیری استعفا می کند و می خواهد دیگر برایش ماهنامه نفرستند، داستان این طور تمام می شود: پشت در، باز بسته ای افتاده بود. با ناخن و دندان به جان بسته افتاد. شماره جدید ماهنامه از لفاف بیرون ریخت. ورق زد. صفحه سه، کماکان مثل سابق بود. در صفحه اسم، اسم او زیر اسم مدیر مجله چاپ شده است. سرمقاله هم به قلم او بود: «روشنفکران هرگز صحنه را ترک نمی کنند.»

در نثر کلباسی همیشه و همه جا ردپای طبیعت دیده می شود و این همان چیزی است که نثر او را شاعرانه می کند: «با چرخش باد، برف روبه های سبک در هوا می چرخد. درخت ها اکنون به جانب باد خمیده اند. شعله شمع را وزش باد می برد. امام زاده طاهر در تاریکی، در ظلمات، فرو می رود. فقط صدای کلنگ گورکن است که می آید. «بوم... بوم.»

از شخصیت های جهان کلباسی
او در داستان هایش، شخصیت هایی خلق می کند که در زندگی روزمره شاید از کنارشان بگذریم اما آنها را نبینیم. شخصیت هایی که گاهی حتی بخشی از ما یا نزدیکان مان را در آنها می توانیم ببینیم. او تاثیر مسائل اجتماعی را تا عمیق ترین لایه های زندگی شخصیت هایش نشان می دهد. در جهان داستانی او می توان از قشر متوسط شهری (معلمان، بازاریان و...) که در کشمکش با مشکلات اقتصادی، خانوادگی و اجتماعی هستند و روستاییانی که درگیر فقر و جهل هستند، شخصیت هایی را یافت که بعدی از آنها نشان داده شده که در اجتماع کمتر دیده می شوند. کسانی که درگیر خاطرات گذشته شان هستند، پیچیده در حسرت های شان، آنها که زیر سایه مرگ نفس می کشند، کسانی که تنها هستند و با پوچی همنشین. شخصیت هایی که در دیالوگ ها و مونوگ ها خودشان را به خواننده نشان می دهند.

یکی از ویژگی های داستان های کلباسی، همنشین شدن داستان و شخصیت ها با رخدادهای تاریخی و اجتماعی است. برای مثال در شولای خاک داستان در زمان مرگ احمد شاملو و خاکسپاری او روایت می شود و شخصیت درگیر مرگ این شاعر است. در داستان «من دیگر نمی شنوم» از قتل امیبرکبیر تا پیدا شدن جسد نویسنده معاصر یعنی میرعلایی می خوانیم.

پایان و نمادها
داستان های کلباسی، پایان مشخصی ندارند. او بیشتر داستان هایش را با اول شخص روایت و گاهی به آسانی با جریان سیال ذهن، راوی را میان حال و گذشته معلق می کند. نمونه واضح این شیوه روایت، داستان «مکتوب میرزا یحیی» است که راوی با سفر ذهنی رفت و برگشت ها متوالی به خاطرات خود دارد. او معتقد است «اول شخص، یک ضمیر نیست؛ بلکه نحوه نگریستن به دنیاست.» از بین همه داستان های کوتاه منتشر شده کلباسی، 8 داستان با سوم شخص روایت شده اند. در میان این داستان ها، داستان «هنگام سایه در تابستان» که در مجموعه «مثل سایه مثل آب» در سال 80 منتشر شد، از نظر تکنیک و روایت، داستانی متفاوت نسبت به دیگر داستان های کلباسی است. این داستان دو راوی دارد؛ اول شخص و سوم شخص. «هنگام سایه در تابستان» تفاوت طبقاتی در شهر را نشان می دهد و سه بخش و هفت بند دارد. این داستان، ماجرای دبستانی است که بسته شدنش از دو زاویه روایت می شود: شمالی ها و جنوبی ها. داستان بین دو راوی دست به دست می شود تا کامل شود.

جهان کلباسی پر از تمثیل و نماد است. بارزترین نمونه نمادسازی و تمثیل سازی کلباسی، داستان «او» است. «او» نمادی است که نه فقط راوی بلکه جامعه درگیر آن است. در داستان «صورت ببر» نیز اثر تمثیل و نماد دیده می شود؛ صورتی که در میان صورت های فلکی در آسمان نمایان می شود، ببری که سگ های شکاری محاصره اش کرده اند: «چرخش ستارگان ابدی نیست و ببر از صورت هایی است که باز نمایان می شود.»

غیر از نمادهایی که در داستان های کلباسی می توان یافت؛ گاهی نیز ردپای اسطوره در داستان های او مشهود است. به عنوان مثالی واضح می توان به دو داستان «ویستا» و «بازگشت آناهیتا» اشاره کرد.

نگاهی گذرا بیندازیم به دو مجموعه داستان متفاوت کلباسی.

نگاهی به او
کلباسی این مجموعه داستان را به مادرش تقدیم کرده است؛ «با یاد شادروان مادرم که همیشه با من است. مادری که از این جهان چیزی جز ستم، مشقت و رنج نصیب او نشد.» 10 داستانی که اندوه بر شانه همه شان نشسته و تنهایی و مرگ، جزو جدایی نشدنی از آنهاست. داستان «او» که اسم مجموعه از آن گرفته شده است، داستانی است درباره جنگ و آنچه بر جامعه تحمیل کرده است؛ زوج جوانی که با هزار آرزو در جنگ منتظر تولد فرزند خویش هستند. بعد از تولد اما فرزندی می بینند که عجیب الخلقه است، زن افسرده می شود و مرد فرزندش را گوشه خیابان می گذارد تا به زعم خودش همه چیز تمام شود و خودش و همسرش راحت شوند. یک خانواده از هم پاشیده.

شولای خاک که یادی از هوشنگ گلشیری است بر مزارش وقتی که راوی کنار سنگش مکث می کند و می گوید: «گل دیار قلم: هوشنگ گلشیری» و یادی از احمد شاملو که داستان با مردن و خاکسپاری او آغاز می شود و حسرت راوی از نرسیدن به خاکسپاری اش. بعدتر در داستان «بعد از ظهر آقای کمالی» کلباسی سراغ گرامیداشت یاد ابوالحسن نجفی می رود؛ دوست از دست رفته فاضل. کمی بعد در داستان «رجل مشروطه» که با یاد فریدون آدمیت نوشته شده، کلباسی داستان را این طور آغاز می کند: «اصل این خاطره را شادروان احمد میرعلایی از قول فریدون آدمیت نقل کرد. اینک که من این خاطره را به شکل داستانی عرضه می کنم، آن هر دو بزرگ از میان ما رخت بربسته اند و تنها چیزی که از آنها برجاست، آثارشان است که خود نشان از مردانی می دهد عاشق میهن خویش...»

از داستان «ماهنامه دقایق» پیش تر صحبت شد؛ از زبان طنز و موقعیت غریبی که راوی در آن قرار گرفته است. داستان های «خون طاووس»، «در سایه سار غروب» و «دالان هزارپا» که پیش از انقلاب نوشته شده است از دیگر داستان های این مجموعه است. این مجموعه داستان، برنده جایزه مهرگان ادب شد و حواشی ای برای کلباسی به وجود آورد. خود کلباسی در گفت وگویی اعلام کرد حتی یک لوح تقدیر نیز از مهرگان ادب دریافت نکرده است.

صورت ببر
این مجموعه داستان شامل داستان های گزارش میرزا اسدالله از باغ ملی، مکتوب میرزا یحیی، صورت ببر، این وصلت فرخنده، خون طاووس، مزد ترس، داستان باران، دل از من برد و روی از من نهان کرد، سیل صالح آباد است.

این مجموعه داستان ابتدا شامل 14 داستان بود و زمانی که مجوز نشر گرفت 5 داستانش حذف شد. ازجمله ویژگی های این مجموعه داستان می توان به پرداخت مضامین اجتماعی و فرهنگی با نگاهی انتقادی توسط نویسنده اشاره کرد که نمونه اش داستان «گزارش میرزا اسدالله از باغ ملی» است و مثل همیشه تنهایی و مرگ به جهان داستانی کلباسی پیچیده است؛ مردی با چهره ای غریب به انزوا پناه می برد، بیماری در انتظار مرگ است و دختری با عشقی ناکام در کشمکش.

داستان های این مجموعه زبانی روان، فاخر و استعاری دارند و در برخی از آنها از تکنیک های خاصی مانند روایت غیرخطی مدد گرفته شده است، مانند «مزد ترس.»

شخصیت پردازی در این داستان ها قوی است و بخشی از شخصیت از طریق گفت وگوهای درونی در داستان ها شکل می گیرد که برای نمونه می توان به داستان «دل از من برد و روی از من نهان کرد» اشاره کرد.

میراث کلباسی برای ما
در کنار همه داستان های منتشر شده و نشده، کلباسی در معدود گفت وگوهایی که با رسانه ها انجام داده، جمله ای دارد که به گمان من یک درخواست است برای ما به یادگار از کلباسی: «انعکاس صدای ما باشید. اگر به مسجد شاه اصفهان بروید، در وسط زیر سقف گنبد بایستید و به زمین پا بکوبید انعکاسش را کاملا می شنوید، انعکاس صدایی را که ایجاد کرده اید می شنوید و صدا به شما برمی گردد.»

او معتقد بود «هنر داستان، هنری است اجتماعی گاه به تصادف شباهت هایی پدید می آید، اما مستمسک قرار دادن این قبیل شباهت های ناگزیر برای کوبیدن نویسنده و کار او بس ناجوانمردانه است؛ چرا که هدف هنر بسیار عالی و متعالی است و محدود کردن آن به شخص یا اشخاص یا گذاردن آن در تنگنای زمان و مکان مشخص، به معنای نشناختن هنر و ارزش های والای آن است.»