فاطیما احمدی

ژان باتیست آندره آ (متولد 1971، سن ژرمن آنله، فرانسه) در چهل وشش سالگی نخستین رمان خود «ملکه من» را نوشت که برایش جایزه معتبر فمینا و جایزه رمان اول را به ارمغان آورد. اما این چهارمین رمان او که منتقدان از آن به عنوان «شاهکار» یاد کردند، او را به نویسنده ای جهانی تبدیل کرد. «مراقبت از او» در سال 2023 منتشر شد و جایزه گنکور، جایزه ادبی فناک و جایزه بزرگ خوانندگان مجله «ال» را به دست آورد و به پرفروش ترین کتاب فرانسه تبدیل شد، با بیش از یک میلیون نسخه. این رمان تاکنون به 34 زبان ترجمه شده، از جمله فارسی با ترجمه مهدی بهنوش در نشر افکار جدید. آنچه می خوانید گفت وگوی نشریه فرانسوی «بابلیو» با ژان باتیست آندره آ درباره رمان «مراقبت از او» است. «مراقبت از او» داستان مجسمه سازی به نام میکل آنجلو ویتالیانی (هم نام میکل آنجلو بوناروتی یا همان میکل آنژ نابغه مجسمه ساز عصر رنسانس) را در ایتالیای سال های بین دو جنگ جهانی روایت می کند. آندره آ در این کتاب به تاریخ سیاسی ایتالیا و ساختار طبقات اجتماعی از جنگ اول جهانی تا 1980 می پردازد، ظهور فاشیسم و موسیلینی را به عنوان پدیده ای تدریجی در زندگی روزمره بیان می کند، به توصیف فمینیسم، هنر و حمایت از هنرمندان می پردازد و در این میان، سیمای زنی به نام «ویولا» را ترسیم می کند که برای آزادی اش می جنگد.
اواخر آگوست سال پیش برای چهارمین رمانتان «مراقبت از او» جایزه رمان فناک را دریافت کردید. سپس در نوامبر همان سال، موفق به کسب جایزه معتبر گنکور شدید. این دو افتخار بدون شک باعث افزایش چشمگیر خوانندگان شد و به فروش بالای یک میلیون نسخه تنها در فرانسه رسید. جایزه فناک که توسط هیاتی متشکل از 400 عضو و 400 کتابفروش از این مجموعه اعطا می شود، یکی از جوایزی است که آغازگر فصل جوایز ادبی پاییز در فرانسه است. شما از زمان اولین رمانتان «ملکه من» در سال 2017، جوایز متعددی دریافت کرده اید، اما می توان تصور کرد که جایزه فناک که فصل جدیدی را برای شما آغاز کرد، لذت خاصی داشته باشد؟
بله، البته! دریافت جایزه چیزی نیست که بتوان به آن عادت کرد و خوشبختانه این طور است. هر کتاب جدید است و هر بار با همان تردیدها روبه رو می شویم، بدون اینکه بدانیم آیا در نهایت مورد توجه کسی قرار خواهد گرفت یا نه. علاوه بر این، جایزه رمان فناک جایزه بسیار ارزشمندی است که واقعا فصل جوایز را آغاز می کند.

«مراقبت از او» نشان دهنده قدرت پایدار داستان سرایی برای الهام بخشیدن، التیام دادن و پیوند دادن ما به یکدیگر در سراسر جهان است؛ موضوعی که این اثر را به شاهکاری خواندنی نه تنها برای این عصر که برای همه اعصار تبدیل کرده است. ایده «مراقبت از او» چگونه به ذهن شما رسید؟
ایتالیا کشور اجداد من است. مانند بسیاری از مهاجران، آنها هنگام ورود به فرانسه در اوایل قرن بیستم، تمام ارتباط خود را با ریشه هایشان قطع کردند و این موضوع برای من یک حس سرخوردگی بزرگ ایجاد کرده است. می خواستم به این سرزمین اولیه ادای احترام کنم، به فرهنگی که در سراسر جهان در همه زمینه ها تاثیرگذار بوده است. من از دوران نوجوانی در ایتالیا با هنر آشنا شدم.

آیا شخصیت اصلی «مراقبت از او» را از یک هنرمند واقعی الهام گرفته اید؟
اگر به صومعه ساکرا دی سن میکله بروید و بخواهید تندیس «پتیای» میکل آنژ را که در زیرزمین های آن پنهان شده ببینید، به شما خواهند گفت که یک نویسنده فرانسوی همه چیز را از خودش ساخته است که میمو ویتالیانی وجود ندارد و هیچ پتیایی در آن زیرزمین ها نیست...

آیا ترک کردن شخصیت های داستان برای شما دشوار است، وقتی که نوشتن رمان را به پایان می رسانید؟
اصلا سعی نمی کنم آنها را ترک کنم. مدت ها با آنها زندگی می کنم، به آنها فکر می کنم و تنها زمانی که به طور طبیعی، با گذر زمان، این ارتباط از بین برود، می توانم چیز دیگری بنویسم.

هنر مجسمه سازی که در رمان «مراقبت از او» پررنگ است، در زندگی شخصی برای شما چه معنایی دارد؟
برای من، هنر (هر نوعی که باشد) و طبیعت، تنها پل هایی هستند که به یک «بعد» دیگر، چیزی فراتر از ما متصل می شوند. هر کس ممکن است نام متفاوتی برای آن انتخاب کند. هنر چیزی فراتر از انسان است.

ویولا شخصیتی قوی و یک فمینیست پیشرو است. چگونه او را تصور و خلق کردید؟
پرسش خوبی است، زیرا ویولا واقعا شخصیت محوری کتاب است و نقطه شروع نوشتن آن. من در فرهنگی فمینیستی رشد کردم و به طور کلی مخالف هرگونه نابرابری هستم. به این فکر کردم که در دنیای امروز، که هنوز هم برای زنان جای آسانی نیست، زنان چند دهه پیش چه مبارزاتی را باید پشت سر می گذاشتند. بسیاری از این مبارزات همچنان ادامه دارند. از بسیاری جهات، هنوز هم افرادی هستند که هر روز صبح در سال 1920 از خواب بیدار می شوند.

رابطه میان میمو و ویولا را چگونه توصیف می کنید؟
این عشق در ناب ترین شکل خود است، اما عشق اشکال مختلفی دارد. یکی از آنها دوستی است و دیگری می تواند نفرت باشد.

میمو به سرعت با دختری نوجوان از طبقه بورژوازی لیگوریا، ویولا اورسینی دوست می شود. اما این رابطه مخفیانه باقی می ماند، زیرا در آن زمان، ازدواج و رابطه میان اشراف و طبقه پایین غیرممکن بود. درواقع، داستان شما تقابل دو جهان را نیز به تصویر می کشد؟
بله دقیقا، این داستان به نوعی نمایش برخورد میان دو دنیای کاملا متفاوت است: دنیای اشراف و دنیای مردم عادی. در آن زمان، چنین روابطی نه تنها نامتعارف، بلکه غیرقابل تصور بود. خانواده اورسینی هرگز چنین رابطه ای را نمی پذیرفتند، چون ازدواج یا رابطه ای بین این دو طبقه کاملا خارج از عرف بود. اما میان میمو و ویولا چیزی فراتر از طبقات اجتماعی شکل می گیرد، چیزی ناب و عمیق.

چگونه روی متون خود کار می کنید؟ آیا برنامه خاصی دارید؟ آنها را با صدای بلند می خوانید؟
ابتدا ساختار داستانم را آماده می کنم تا بدانم چه چیزی را روایت می کنم، به کجا می روم، چگونه و با چه کسانی. در این مرحله فقط یادداشت برداری می کنم و در نهایت با یک دفترچه پر از نوشته های رنگارنگ مواجه می شوم، زیرا با جوهرهای رنگی می نویسم. وقتی داستان را به خوبی در ذهن دارم، پشت کامپیوتر می نشینم و خود را به دست روایت می سپارم. این مرحله، نگارش به معنای واقعی کلمه است. من نوشته هایم را خیلی کم ویرایش می کنم. از آنجا که ابتدا روی ساختار کار کرده ام، این آزادی را دارم که به صدای داستان گوش دهم و آن را دنبال کنم. برنامه مشخص خاصی ندارم؛ اگر بتوانم، دوازده ساعت در روز می نویسم و متن هایم را خیلی کم با صدای بلند می خوانم.

در «مراقبت از او» دوره ای مهم از تاریخ ایتالیا، یعنی قرن بیستم و فاشیسم را به تصویر کشیده اید. چرا این دوره و این کشور (و به ویژه منطقه لیگوریا) را برای روایت سرنوشت یک مجسمه ساز نابغه، میکل آنجلو ویتالیانی که به «میمو» معروف است، انتخاب کردید؟
من این کشور را انتخاب کردم، زیرا ریشه های خانوادگی من در ایتالیاست. خانواده من در دهه 1930 به فرانسه آمدند و در آن زمان کسی به ایتالیایی بودنش افتخار نمی کرد، چون ممکن بود مورد تمسخر قرار بگیرد؛ بنابراین من ارتباط خاصی با این تاریخ و این کشور ندارم. می خواستم زبان ایتالیایی را یاد بگیرم، اما در دوران مدرسه، انتخاب زبان آلمانی برای دانش آموزان ممتاز توصیه می شد. نوشتن درباره این کشور مدت ها در ذهنم بود، زیرا علاقه زیادی به ایتالیا دارم. این کشور همیشه مرا مجذوب خود کرده و در طول زمان یک اسطوره شناسی شخصی درباره آن در ذهنم ساخته ام. این کتاب به من اجازه داد تا دوباره به ریشه هایم متصل شوم. اما درباره دوره تاریخی، این انتخاب به موضوع «مراقبت از او» مربوط می شود. درباره ظلمی است که بر یک زن جوان تحمیل می شود، زنی که سعی دارد بال های خود را بگشاید. این ظلم شخصی و روزمره درحقیقت انعکاسی از ظلم بزرگ تر سیاسی (یعنی فاشیسم) است که پس زمینه رمان را شکل می دهد. ستمگران، چه بر یک فرد و چه بر کل یک جامعه، درواقع یکسان هستند؛ بنابراین منطقی بود که این داستان را در چنین بستری تاریخی روایت کنم. انتخاب لیگوریا کاملا طبیعی بود، زیرا هنگام سفر به ایتالیا اغلب از این منطقه عبور می کنم. من در کن زندگی می کنم که فاصله کمی با این منطقه دارد و توصیف آن برایم کار آسانی بود. درباره دوره تاریخی، من به یک بستر زمانی طولانی نیاز داشتم، حدود یک قرن تا بتوانم این سرنوشت را روایت کنم. برایم طبیعی بود که قرن بیستم را انتخاب کنم؛ علاقه ای به بازگشت به دوران های بسیار دور نداشتم. از آنجا که «استبداد» تم اصلی کتاب است، به نظر می رسید که زمینه تاریخی «فاشیسم» کاملا مناسب باشد. تاریخ فاشیسم یکی از معدود موضوعاتی بود که در دوران تحصیلم واقعا مرا مجذوب خود کرد، چون احساس می کردم به درون جنون انسانی سفر کرده ام. ایده اصلی این بود که بفهمیم چگونه چنین چیزی ممکن شد تا بتوانیم از تکرار آن جلوگیری کنیم.