مرحوم آذرتاش آذرنوش (1400-1316) یکی از برجسته ترین پژوهشگران و استادان زبان و ادبیات عرب در ایران بود که با آثار ارزشمند خود، به ویژه کتاب چالش میان فارسی و عربی، تاثیر عمیقی بر مطالعات زبان شناسی و تاریخ فرهنگی ایران و جهان عرب گذاشت. این یادداشت به بررسی زندگی او و اهمیت این کتاب می پردازد و تلاش می کند جایگاه آن را در شناخت تعاملات زبانی و فرهنگی میان فارسی و عربی روشن سازد. آذرتاش آذرنوش در 29 بهمن 1316 در قم زاده شد، اما تحصیلات ابتدایی خود را در تهران و اهواز گذراند و سپس در دبیرستان دارالفنون تهران به تحصیل در رشته ادبی پرداخت. عشق او به ادبیات از همان جوانی در فعالیت های ادبی و سرودن شعر نمایان بود. پس از اتمام تحصیلات مقدماتی، در رشته ادبیات عرب دانشگاه تهران مشغول به تحصیل شد و سپس برای ادامه تحصیل راهی فرانسه شد. او با اخذ دو مدرک دکتری در ادبیات عرب، به عنوان یکی از نخستین ایرانیانی که در این حوزه به چنین جایگاهی رسیدند، به کشور بازگشت. آذرنوش در طول زندگی حرفه ای خود در دانشگاه تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی و دیگر نهادهای علمی فعالیت کرد و تا پایان عمر به پژوهش و آموزش همت گماشت.

چالش میان فارسی و عربی
کتاب «چالش میان فارسی و عربی: سده های نخست»، منتشرشده توسط نشر نی در سال 1385، یکی از برجسته ترین آثار آذرنوش است که به بررسی رابطه پیچیده و پویا میان دو زبان بزرگ منطقه، یعنی فارسی و عربی، در سده های اولیه پس از اسلام می پردازد. این کتاب نه تنها یک اثر زبان شناختی، بلکه پژوهشی تاریخی و فرهنگی است که پرسش هایی بنیادین را مطرح می کند: چرا زبان عربی با وجود نفوذ گسترده اش در ایران پس از اسلام نتوانست جایگزین فارسی شود؟ فارسی چگونه توانست در برابر زبان قدرتمند عربی مقاومت کند و حتی آن را به حاشیه براند؟ این پرسش ها که در پیشگفتار کتاب نیز به آنها اشاره شده، محور اصلی پژوهش آذرنوش را تشکیل می دهند. آذرنوش در این اثر نشان می دهد که برخلاف تصور رایج، فارسی در سده های نخست هجری به حاشیه نرفت، بلکه به صورت پنهان و در بطن جامعه ایرانی به حیات خود ادامه داد. او با استناد به شواهد تاریخی و متون غیررسمی، استدلال می کند که فارسی از قرن اول هجری رواج داشته و حتی پیش از قرن سوم، که برخی محققان آن را زمان پیدایش متون مکتوب فارسی می دانند، به خطوطی مانند مانوی، عبری و سریانی نوشته می شده است. این نظریه با دیدگاه های سنتی که فارسی را زبانی محلی و رو به زوال در آن دوران می دانستند، در تضاد است و دریچه ای نو به سوی درک هویت زبانی ایرانیان می گشاید.

اعراب مهاجر و فرهنگ ایران
یکی از نکات برجسته کتاب، تحلیل روند تعامل فرهنگی میان ایرانیان و اعراب است. آذرنوش توضیح می دهد که چگونه اعراب مهاجر در ایران به تدریج در جامعه فارسی زبان تحلیل رفتند و زبان عربی، با وجود پشتوانه دینی، علمی و سیاسی، نتوانست بر فارسی غلبه کند. او این پدیده را به قدرت تاریخی و ریشه دار فارسی نسبت می دهد که به عنوان زبانی با پیشینه کهن، توانست در برابر عربی ایستادگی کند. در عین حال، او به تاثیر متقابل این دو زبان نیز توجه نشان می دهد و نشان می دهد که چگونه فارسی با پذیرش واژگان عربی، خود را غنی تر ساخت، در حالی که عربی نیز از نفوذ عناصر پارسی بی بهره نماند.

زبان در بستر تاریخ و فرهنگ
کتاب چالش میان فارسی و عربی از نظر روش شناسی نیز اثری قابل توجه است. آذرنوش با رویکردی تاریخ مندانه و جامعه شناسانه، زبان را در بستر تاریخ و فرهنگ تحلیل می کند. او به جای تکیه صرف بر متون رسمی، از شواهد غیرمستقیم و پراکنده بهره می برد تا تصویر جامع تری از وضعیت زبانی آن دوران ارایه دهد. این روش، که به نظریه پردازی نیز منجر شده، به خواننده امکان می دهد تا فراتر از داده های خام، به درک عمیق تری از پویایی های فرهنگی و زبانی دست یابد. فصل بندی دقیق و ذوق پژوهشی او در این کتاب، به ویژه در بررسی دولت های پیش از اسلام و تاثیرات ایرانی بر آنها، نشان دهنده دقت و تعهد علمی اوست. اهمیت این کتاب در روزگار ما، که هویت ملی و فرهنگی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته، دوچندان است. چالش میان فارسی و عربی نه تنها به زبان شناسان، بلکه به هر کسی که به تاریخ و هویت ایرانی علاقه مند است، یادآوری می کند که زبان فارسی چگونه به عنوان یکی از ارکان اصلی هویت ایرانی، در برابر چالش های تاریخی سربلند بیرون آمده است. این اثر همچنین به ما می آموزد که تعامل فرهنگی میان ملت ها، اگرچه گاه با تنش همراه است، می تواند به غنای هر دو طرف منجر شود. آذرتاش آذرنوش با این کتاب و دیگر آثارش، مانند راه های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی و فرهنگ معاصر عربی- فارسی، میراثی گران بها از خود به جای گذاشت. او که در سال 1400 درگذشت، به عنوان چهره ماندگار ادبیات عرب و برنده چندین جایزه کتاب سال، تا آخرین روزهای زندگی به پژوهش و آموزش ادامه داد. چالش میان فارسی و عربی گواهی است بر ذهن نظریه پرداز و نگاه عمیق او به تاریخ و فرهنگ، و بی تردید یکی از مهم ترین منابع برای درک رابطه میان این دو زبان و تمدن بزرگ باقی خواهد ماند. «چالش میان فارسی و عربی» دعوتی است به بازاندیشی در هویت زبانی و فرهنگی ما. آذرنوش با قلم توانمند خود نشان داد که فارسی نه تنها زبانی زنده و پویا بوده، بلکه در دل چالش ها و تعاملات تاریخی، راه خود را به سوی شکوفایی گشوده است. «چالش میان فارسی و عربی» نوشته مرحوم آذرتاش آذرنوش به همت نشر نی منتشر شده است و همچنان در دسترس علاقه مندان قرار دارد.