احمد محمود از جمله آفرینندگان ادب فارسی و پیشاهنگ نحله داستان‌نویسی جنوب ایران به شمار می‌رفت که در آثار خود لحظه‌های شور و امید، یاس و رخوت مردمی را به نمایش می‌گذاشت و همواره در طول تاریخ بر تشخص فرهنگی خویش پای می‌فشرد.
در ۲ دهه گذشته تعداد قابل مـلاحظه‌ای از آثار داسـتانی و شعری نویسندگان برجسته ایران به زبان انگلیسی ترجمه شده و نشر یافته است. محققان ادب فارسی، گـزیده‌هایی از داستان‌های کوتاه و بلند نویسندگانی مانند جلال آل احمد و غلامحسین ساعدی و نیز آثار شاعرانی مانند نـیما یـوشیج، فروغ فرخزاد، سهراب سپهری و احمد شاملو را نشر داده و یادداشت‌ها و تفسیرهایی در زمینه ادبیات نوین فارسی بر آن افزوده‌اند.
احمد محمود را در ایران به خوبی می‌شناسند اما در غرب او عملا شناخته نیست. این امر تا حدی شـگفت‌انگیز است زیرا محمود در شمار معدود نویسندگان معاصر ایران است که به خوبی از عهده نوشتن رمان برمی‌آید. از این گذشته، آثار او از مسایل سیاسی و فرهنگی نسلی از ایرانیان تحصیل‌کرده سخن می‌گوید.(۱)
محمود را یـکی از اعـضای «مکتب جنوب» می‌شمرند. واژه مکتب در این‌جا گروهی از نویسندگان را دربرمی‌گیرد که ریشه‌شان در جنوب است. اینان خاستگاه داستان های خود را در جنوب ایران می‌نهند، شخصیت‌های خود را از مردم همین ناحیه می‌گیرند و واژه‌ها و اصطلاحات ویژه مـردم جـنوب را به کار می‌برند. از میان نویسندگان مکتب جنوب می‌توان از سیمین دانشور، صادق چوبک و احمد محمود نام برد.(۲)
محمود، نویسنده داستان های کوتاه
محمود، کارش را به عنوان نویسنده داستان کوتاه آغاز کرد. شخصیت‌های واحدی در بسیاری از داسـتان های کـوتاهش تکرار می‌شود و خود این داستان ها غالبا در آثار بلندتر او ادغام می‌یابند. شهرت محمود از سه رمانش ناشی می‌شود که از نظر موضوع و شخصیت‌ها به هم متصل و مربوط هستند و از این نظر می‌توان گفت کـه نـوعی تـریلوژی(بخش بندی) را تشکیل می‌دهند. این سه رمـان کـه در فاصله سـال های ۱۳۵۳ تا ۱۳۶۱ خورشیدی نشر یافته‌اند عبارتند از همسایه‌ها، داستان یک شهر و زمین سوخته.(۳)
سه رمان محمود به ۳۰ سال تاریخ معاصر ایران می‌پردازد. در پس زمینه هـر رمـان، حادثه مهمی از این سال ها قرار می‌گیرد و شرایط و احـوالی را کـه شخصیت‌های اصلی هر داستان در آن زندگی می‌کنند، فراهم می‌آورد. تأثیر متقابل تاریخ و زندگی فردی موضوع بنیادی بسیاری از آثار محمود اسـت.
هـمسایه‌ها در یـکی از شهرهای خوزستان در اوایل دهه ۳۰ و در خلال سال های پرآشوبی روی می‌دهد که بـه ملی شدن صنعت نفت ایران انجامید. داستان یک شهر از زندگی دانشجوی جوان دانشکده افسری سخن می‌گوید کـه دوره تـبعید سیاسی خود را در بندرلنگه می‌گذراند. حادثه مرکزی و سیاسی این رمان، دستگیری و مـحاکمه است. زمین سوخته در شهر جنوبی دیگری، در اهواز روی می‌دهد و زنـدگی سـاکنان شـهر را در شرایط جنگ، پس از تهاجم عراق در ۱۳۵۹ خورشیدی، شرح می‌دهد.(۴)
هنر محمود در آن است کـه جهان کاملی را در فضای محدودی می‌آفریند. حیاط خانه‌ای مشترک و زندان در همسایه‌ها، بندرلنگه و زندان در داستان یک‌شهر، زیرزمینی که خانواده در زمین سوخته در آن پناه می‌جوید، همه در خود جهان هایی کامل با جوامعی کوچک امـا کـامل، با سلسله مراتب، حال و هوا و راه و رسم خویش، جوشان از آدم ها و زندگی هستند. محمود از این رمان ها با عنوان اجتماعی نویسی یاد می کند و معتقد است که این ژانر در کشور ما به قدری برومند شده است که دیگر با برچسب های مهمل آسیب نمی پذیرد.(۵)
سبک ادبی محمود
احمد محمود با بهره گیری از قواعدی خاص در گزینش عناصر درون مایه شخصیت و حادثه، جهت حقیقت مانندی رمان های واقع گرایانه خود به واقع گرایی اجتماعی در سبک نویسندگی اش دست یافته است. نخستین شاخصه سبک واقع گرایانه محمود در انتخاب درون مایه آثارش نمایان می شود و به ترتیب در شخصیت پردازی گزینش حوادث داستان ها دنبال می شود. واقع گرایی درون مایه آثار محمود مرهون نگاه انسانی او به اجتماع و بیان زندگی مردم و دردهای آنهاست. دیگر اینکه این درون مایه ها در قالب برش هایی از زندگی پیرامون خواننده به وی نشان داده می شوند. دومین مولفه ای که داستان های محمود را واقع گرا می سازد، شخصیت های قابل باور او هستند. داستان های وی از نظر شخصیت غنی هستند. شگردهای وی برای خلق شخصیت های قانع کننده اش را می توان در نوع گزینش قهرمان های داستان که مردم عامی اند و در قالب تیپ های شخصیتی ظاهر می شوند، خلاصه کرد و دیگر اینکه شخصیت هایش سرشته از خوبی و بدی اند و در خلال داستان به وسیله گفتار اعمال و گاه از گذر حوادث همچون زندگی عادی به مخاطب معرفی می شوند. سومین مولفه داستان های واقع گرای محمود عنصر حادثه است که در آثار وی متناسب با درون مایه و شخصیت های رئالیستی به دقت آنها پرداخته شده است و با به چالش کشیدن ارزش های شخصیت داستان حس حقیقت مانندی داستان را برای خواننده قوی تر می کنند. محمود در جهت ارایه رئالیستی حوادث، روال طبیعی یک حادثه را در نظر داشته نتایج حوادث را بر اساس کنش منطقی شخصیت ها شکل می دهد و عقیده خود را در نتایج آن دخیل نمی سازد. این بدان معناست که به خوبی از قاعده رئالیسم پیروی می کند. (۶) محمود در تلفیق این سه عنصر و وحدتی که مابین آنها ایجاد کرده به سبکی دسته یافته است که مشخصه نویسندگی وی یعنی رئالیسم اجتماعی است و بهترین نمونه های این سبک را می توان در آثار وی یافت.
مروری بر آثار احمد محمود
داستان مول را به هزینه خود چاپ کرد، مجموعه ای با چند قصه کوتاه اجتماعی بسیار جذاب و پرمعنی که دنیای رنگینی برای نوجوانان می سازد. بیهودگی دومین مجموع قصه های کوتاه او بود که مانند کتاب نخست مضامین تند و پررنگ اجتماعی داشت. سپس مجموعه داستان دیگری چاپ کرد با عنوان دریا هنوز آرام است.
داستان بازگشت، اثری زیبا و تاثیر گذار و در بیان مضامین خود موفق است. شکست، آرمان ها و فشارهای اجتماعی و سیاسی و پیامدهای آنها با مهارت در هم تنیده شده و با بعد روان شناختی و دنیای درون قهرمان داستان در هم آمیخته است. شاسب قهرمانی است که شکست آرمان های خویش را پذیرا نیست و به آنها وفادار باقی مانده و دچار از خود بیگانگی و تزلزل روحی است که در جریان کنش و واکنش های داستان به اوج انفجاری خود می رسد. نویسنده از همان آغاز داستان، خواننده را متوجه آشفتگی ذهنی شاسب می سازد و درباره یکی از دغدغه های روحی او یعنی مسأله خیانت به عنوان پیش زمینه ای از فروپاشی روانی او هشدار می دهد و نوعی تضاد و دوگانگی در افکار شاسب را به نمایش می گذارد. نویسنده در ترسیم هر یک از این جنبه ها از شگردهای متفاوت بهره گرفته است. گفت وگوها به معرفی شخصیت ها و طرز تفکر آنها و نیز توصیف فضای خانه شاسب مدد می رسانند و رویاها و کابوس های مشحون از صور فراواقعی و گاه به منظور ارایه پریشانی و فروپاشی روانی او به کار گرفته شده اند. در مجموع سبک روایی داستان بازگشت با شیوه ۲ داستان دیگر مجموعه همخوان است و استفاده از تداعی رجعت به گذشته جریان سیال ذهن و نفوذ راوی به درون داستان در این اثر همچنان ادامه می یابد. به طور کلی مجموعه دیدار به خصوص داستان بازگشت پویایی احمد محمود را در تجربه شیوه های نوین و دوری جستن از روایت ساده و پرداختن به دنیای پیچیده ذهن نشان می دهد.(۷)
از میان کتاب هایش شرح بیشتری از مدار صفر درجه می بینیم که در اثنای همین گفت وگوها چاپ می شود و محمود به برخی انتقادهایی هم که به کتاب و قهرمان هایش شده، پاسخ می دهد. او می گوید مدار صفر درجه، سه سال روزی هفت یا هشت ساعت کار برده و برای نوشتن آن یک دور کامل اخبار آن دوره یعنی سال های منتهی به انقلاب را از روی روزنامه ها و نشریات مرور کرده است.
پی نوشت:
۱. اسکولز، رابرت، عناصر داستان، ترجمه فرزانه طاهری، تهران: نشر مرکز
۲. ایرانی، ناصر، هنر رمان، تهران: نشر آبانگاه، پوینده، محمد جعفر، در امدی بر جامعه شناسی ادبیات،
۳. رضایی،چاپ دوم، تهران: نشر ماهی
۴. شکری، فدوی، واقع گرایی در ادبیات داستانی معاصر، تهران: نشر نگاه
۵. عطاالهی، علی اصغر، محمود دیگر نمی نویسد. رودکی، شماره ۲۰ ص ۹۱
۶. یونسی، ابراهیم، هنر داستان نویسی. چاپ سوم. تهران: نشر امیرکبیر
۷. فقیری، امین،احمد محمود راوی واقعیت های ملموس زندگی است.
تلاش شده، این پایگاه، مجموعه ای از دانسته ها، نقدها ، نوشته ها، تصاویر و اصوات مرتبط با احمد محمود، این نویسنده سرشناس را تهیه و گردآوری نماید تا به عنوان پایگاهی برای مححققان، دوستداران و علاقمندان به ادبیات مورد استفاده قرار گیرد.
