شیما بهره مند

اگر بخواهیم ادبیات را به آن حرکتی بازگردانیم که اجازه می دهد تا همه ابهام های آن فهم شوند، آن حرکت این جاست: ادبیات، مثل سخن عادی، از پایان می آغازد و این تنها چیزی است که به ما اجازه می دهد تا درک کنیم. برای سخن گفتن، باید مرگ را دید، باید آن را بر شانه خود ببینیم.

- کار آتش، موریس بلانشو روشنی بی اندازه نثر بلانشو تنها در سطح خواندن پیداست، اما در سطح ادراک نامفهوم و مبهم است و چه بسا «در برابر یک درک فعالانه مقاومت می کند.» به تعبیر سایمون کریچلی*، با خواندن بلانشو از نور روز به تجربه ای از شب می رسیم. و البته این تجربه آن خوابی نیست که محو می کند و بر شب سلطه می یابد و آن را به اندوخته ای از امکان بدل می کند، شبی که در آن می توان به مرگ داخل شد، مرگی که هر بار با خوابیدن رخ می دهد -خواب همچون چیرگی یا نیرومندی بر مرگ. با خواندن بلانشو، تجربه «شب دیگر» یا «شب اصیل» اتفاق می افتد، شبی که از قضا گریزگاه خواب را از ما می گیرد: شب شبح آسای رویاها، اشباح و ارواح که در آن نه می توان به خواب رفت و نه می توان مرگ را تجربه کرد، چراکه چیزی نیرومندتر از مرگ حاضر است: «حقیقت ساده تخته بند هستی بودن، بدون هیچ راهی برای خروج»، آنچه بلانشو در تقابل با مرگ، از آن با عنوان «هماره مردن» یا «ناممکنی مرگ» یاد می کند. رمان «توماس تاریک» نمونه اعلای مواجهه ای متفاوت با تجربه مرگ در آثار بلانشو است، که اخیرا با ترجمه رضا سیروان در نشر مرکز منتشر شده است. راوی از همان ابتدا، با شب و بی خوابی یا به قول بلانشو هماره مردن درگیر است. «شب تیره تر و غم انگیزتر از آن بود که انتظارش را داشت. تاریکی همه چیز را در خود غرق کرده بود و امیدی به برگذشتن از سایه های آن نبود.» کریچلی، تخته بند هستی بودن را مترادف نوعی بی خوابی می داند؛ بی خوابی پراکراه شبانه در شبی که آهسته می گذرد و بر بدن ردی به جا می گذارد و فرد، این «انباشت جسمانی شب» را همچون هزاران زخم دردآلود نادیدنی در طول روز با خود حمل می کند. درست مانند هجوم شب بر توماس که او آن را چنین روایت می کند: «انگار این شب از زخم اندیشه ای بیرون آمده بود که دیگر نمی اندیشید، زخم اندیشه ای که آن را چیزی سوای اندیشه به صورتی هجوآمیز مثل یک شیء در نظر گرفته بود». تجربه شب بلانشویی که در سراسر «توماس تاریک» بی وقفه تکرار می شود، تجربه مردنی نیرومندتر از مرگ است و «خاستگاه ناممکن آن شوقی است که بر نوشتار حکم می راند». این ایده نو بلانشو در طرح مسئله شب و تلاقی ادبیات با مرگ است. اینکه «نوشتن شوق به یک اثر هنری زیبا نیست، بلکه شوقی به خاستگاه و آغازگاه شبانه اثر هنری است». از این روست که بلانشو نویسنده را «بی خواب روز» می خواند. در «توماس تاریک» نیز با نثری روشن از نور روز مواجهیم که تحت سلطه شوقی ناممکن قرار دارد که از دسترس ادراک دور است. بر این اساس، کریچلی معتقد است آثار بلانشو متنی فلسفی نیست یا به تعبیر دقیق تر، «خواندن بلانشو خواندن فلسفه نیست.» چراکه فلسفه از اساس، هم بسته با حرکت ایده ای است که خود حرکت ادراک است؛ «دیالکتیکی که هماره به واسطه افقی از شناخت، آشتی، نور روز و تولید اثر نظام یافته است، پس کار بلانشو فلسفه نیست». بنابراین خاستگاه شوق حاکم بر کار بلانشو در جای دیگری است. از دید بلانشو «تولید اثر از غیاب اثر» یعنی ادبیات، و ادبیات نوشتن بیرون از فلسفه است. نوشتار ادبی به تعبیر کریچلی، کار دیالکتیک منفی را مختل کرده و به درون سوژه نوعی سترونی و بی کنشی تزریق می کند که از حرکت ادراک و وسواس فلسفه با معنا می گریزد. بلانشو در رمان «توماس تاریک» تا سرحد ناپدید شدن روایت پیش می رود و به این ترتیب، مرز بین داستان و نقد، مخدوش و تکه تکه شده، و مدام در حال استحاله به یکدیگرند. در کار بلانشو خاصه آثار داستانی او، با فرارفتنی از تمایز میان داستان و نقد و تصورات مرسوم فرم و محتوا مواجهیم، که کریچلی آن را در پروژه «تولید ادبیات همچون تئوری ادبیات» تعریف می کند که ژانر بیانی آن پاره نویسی است. کار نویسنده با تجربه مرگ همخوانی دارد. از دید بلانشو، ادبیات در میان دو شیب تعریف می شود. در شیب نخست، خواست نویسنده آن است که تمام واقعیت را از طریق نیروی نفی به آگاهی یا همان «نور محض روز» فروکاهد، اما در شیب دیگر خواهان دستیابی به ناآگاهی یا «شب محض»، و درآمیختن با واقعیت چیزهاست. به باور بلانشو، ادبیات نه می تواند به آگاهی تمام دست یابد و نه به ناآگاهی کامل، و این درک و دریافت کشف ادبیات است: «ادبیات با نفی روز، روز را به مثابه تقدیر بازسازی می کند، و با تایید شب، شب را همچون ناممکنی شب می یابد.» تقدیر نویسنده یا به تعبیر بلانشو «بی خواب روز»، سر کردن با دو شیب ادبیات است که ناممکن و گریزناپذیرند. راوی «توماس تاریک» دریافته که «اندیشه اش با شب آمیخته، گرداگرد بدنش بیدار می ماند» و با یقینی هولناک می داند که «اندیشه در جست وجوی راهی برای ورود به او است». تجربه توماس چیزی نیرومندتر از مرگ است، «از این به بعد در همه مقابری که می توانست جای گیرد، در همه احساساتی که خود گورهایی برای مردگان بودند، در این نابودی که از خلال آن می مرد بی آن که اجازه دهد او را مرده بپندارند، مرده دیگری در کار بود که از او پیشی گرفته بود و عین خودش بود، کسی که ابهام مرگ و زندگی توماس را به سرحدات نهایی اش می کشاند».

اما اینکه بلانشو پای مرگ را به میان می کشد و از نسبت ادبیات با مرگ سخن می گوید، چه دستاوری دارد؟ از دید کریچلی، «دانستگی سرگیجه آور تناهی» راز کار بلانشو است و نوشتن از این منظر، زیستن با این راز است. رازی که برای راز ماندن، نباید افشا شود. به بیان کریچلی، ادبیات نمی تواند به قلمروی عمومی، روز عمومیت و سیاسی گری فروکاسته شود و این البته معنایش آن نیست که ادبیات به قلمروی خصوصی قابل تقلیل است. بلکه این ادعا نشان می دهد که ادبیات با قلمروی عمومی ناهمگون و از اساس مرموز است و «به نحوی پارادوکسی به معنی این ادعاست که شرط سیاست زدای سیاست گری و پیش شرط فضای امر سیاسی بر بنیان دانستگی سرگیجه آور تناهی است، فضایی که باز و دموکراتیک باقی می ماند».

منبع: روزنامه شرق