زهرا پورجعفریان

کتاب «زنان و چند مقاله دیگر» دومین کتابی است که از سوزان سانتاگ با ترجمه آذر جوادزاده منتشر شده است. نشر نیماژ «جستارهایی درباره زن» را در سال 1400 و این کتاب را در شهریور 1402 منتشر کرده است. کتاب سه بخش دارد؛ در ابتدای هر بخش مقدمه ای از مترجم آمده. نوشته هایی روان، خواندنی و گویا در توضیح آنچه مخاطب قرار است در آن بخش بخواند. بخش اول به «کتاب زنان»، بخش دوم به سه مقاله و بخش سوم به مصاحبه اختصاص دارد. در بخش اول پس از مقدمه مترجم نوشته ای از لاله تقیان آمده، با این عنوان: «نقش اجتماعی زن در تاریخ»، در ادامه یادداشت ناشر آمریکایی درباره کتاب زنان، «عکس به منزله بیان عقیده نیست یا هست؟» و عکس های آنی لیبوویتز. سانتاگ در بررسی پرتره های زنانی که وجه اشتراکی جز زن بودن شان ندارند (و در اواخر قرن بیستم در آمریکا زندگی می کنند) نوشته است: «عکس های زنان باید «مسئله زنان» را مطرح کند که مشابه آن هیچ «مسئله مردانی» وجود ندارد». آن طور که سانتاگ در صفحه های بعد نوشته: «مردان هرگز برای دستیابی به حقوق برابر راهپیمایی یا اعتصاب غذا نکرده اند. در هیچ کشوری مردان از نظر قانونی صغیر نیستند...». از دید سانتاگ عکس های کتاب زنان «گویای وضعیت زنان در دنیای امروز است؛ متفاوت، متنوع، قهرمان، مهجور، معمولی، نامتعارف». بخشی از افکار سانتاگ در بررسی عکس های کتاب زنان یادآور دو گفتاری است که در کتاب «جستارهایی درباره زن» آمده: «زیبایی زن: منشا ذلت یا منبع قدرت؟» و «استاندارد دوگانه پیرشدن». در کنار اینها «عکاسی» و دوربینی که می تواند دنیاهای پرشماری را به ما نشان بدهد و «نکته این است که همه تصاویر معتبرند». آن طور که سانتاگ نوشته «زندگی معمولا حاکی از شیوه های زیستن و سبک های زندگی است. شیوه ها تغییر می کنند. این جشن تنوع و فردیت، از فردیت به عنوان یک شیوه سود می جوید، قدرت کلیشه های جنسیت را از بین می برد و تبدیل به نیروی متقابل و تسلیم نشدنی تعصب می شود که هنوز هم دسترسی زنان به بسیاری از مشاغل و تجارب را انکار می کند». در پایان مقاله، سانتاگ با اشاره به سخاوتمندانه، پرشور و مبتکر بودن این پروژه نوشته «بر ماست که تصمیم بگیریم از این تصاویر چه چیزی برداشت یا خلق کنیم» و این سوال مهم در پایان مقاله: «عکس به منزله بیان عقیده نیست یا هست؟». بخش دوم کتاب سه مقاله دارد. عنوان مقاله اول «فاشیسم جذاب» است. استدلالی درباره زیبایی شناسی فاشیستی عکس ها و فیلم های مستند «لنی ریفنشتال». سانتاگ در بررسی تصاویر کتاب عکس «آخرین نوبا» به گذشته ریفنشتال هم نظر داشته. در بخشی از این مقاله سانتاگ شباهت هایی را میان هنر فاشیستی و هنر کمونیستی به عنوان بازتاب دیدگاه رژیم توتالیتر طرح کرده است:

«هنر وظیفه «جاودانه کردن» رهبران و آموزه هایشان را دارد. نمایش حرکت در الگوهای بزرگ و سفت و سخت یکی از این عناصر مشترک است؛ زیرا چنین رقصی وحدت سیاسی را تکرار می کند». سانتاگ زیبایی شناسی فاشیستی را مبتنی بر مهار نیروها می داند. «ایدئال فاشیستی تبدیل انرژی جنسی به نیروی «معنوی» به نفع جامعه است. لوندی همیشه به عنوان وسوسه وجود دارد و تحسین برانگیزترین پاسخ آن سرکوب قهرمانانه انگیزه جنسی است». سانتاگ جذابیت هنر نازی را برای عموم مردم در آلمان از لحاظ سادگی و تصویری و احساسی بودن آن می داند؛ فارغ از روشنفکری و رها از پیچیدگی های هنر مدرن. در نگاه او کار ریفنشتال عاری از آمارتوگرایی و ساده لوحی و کاملا حرفه ای و برخلاف آثار هنری دیگر دوره نازی هاست؛ اما «نیروی کار او در تداوم اندیشه های سیاسی و زیبایی شناختی آن است». آن طور که سانتاگ در پایان مقاله نوشته: «حقیقت سخت اینکه چه بسا آنچه در فرهنگ نخبگان قابل قبول است، در فرهنگ توده ای قابل قبول نیست؛ سلیقه هایی که فقط مسائل اخلاقی بی ضرر را به عنوان دارایی یک اقلیت مطرح می کنند، زمانی که تثبیت شوند، فاسد می شوند. ذائقه اصل است و اصل تغییر کرده است». عنوان مقاله دوم بخش دوم «به یاد رولان بارت» است. سانتاگ درباره بارت نوشته: «او در ماهیت خود مدرنیست نبود... اما در عمل مدرنیست بود؛ یعنی در عمل طرفدار ادبیات غیرمسئول، بازیگوش و فرمالیست بود». «مرگ مادرش دو سال پیش ضربه بزرگی بود. او به یاد آورد تنها پس از مرگ مادر پروست بود که پروست توانست در جست وجوی زمان از دست رفته را آغاز کند. به ویژه امیدوار بود در غم ویرانگر خود منبع نیرویی بیابد». «او به فاجعه علاقه نداشت. همیشه مزیت ضرر را پیدا می کرد. آثارش در باب داوری نهایی، نابودی تمدن و گریزناپذیری بربریت سخن نمی گوید». «چشمانی زیبا داشت که همیشه غمگین بود. در این همه صحبت درباره لذت چیزی غم انگیز وجود داشت... اما وجد را می شناخت و می خواست آن را جشن بگیرد. او عاشق بزرگ زندگی بود (و منکر مرگ). می گفت هدف از رمان نانوشته اش ستایش زندگی و سپاسگزاری از زنده بودن است». مقاله سوم بخش دوم «تماشای رنج دیگران» نام دارد. سانتاگ با اشاره به جنگ ایالات متحده و عراق و عکس های شکنجه اسیران عراقی به دست آمریکایی ها در زندان ابوغریب از واکنش دولت بوش و مدافعان آن نوشته: «پاسخ اولیه دولت این بود: رئیس جمهور از عکس ها شوکه و منزجر شده است -گویی اشتباه یا وحشت در تصاویر است، نه در چیزی که به تصویر می کشند». سانتاگ در این مقاله از «جریان بی پایان عکس» نوشته: «تصاویر از بین نمی روند. این ماهیت دنیای دیجیتالی است که در آن زندگی می کنیم... رسانه ها ممکن است خودسانسوری کنند؛ اما سانسور سربازان خارج که مانند قدیم به خانه نامه نمی نویسند، دشوار است. سربازان امروزی مانند گردشگران عمل می کنند، با دوربین های دیجیتال می دوند و این عکس های باورنکردنی را می گیرند و سپس در کمال تعجب آنها را برخلاف قانون به رسانه ها می سپارند... به نظر می رسد یک عکس ارزش هزار کلمه را دارد و حتی اگر رهبران ما تصمیم بگیرند به آنها نگاه نکنند، هزاران عکس فوری و ویدئوی دیگر وجود خواهد داشت؛ بی وقفه». بخش سوم جذاب ترین قسمت کتاب است؛ مصاحبه اوانز چان با سوزان سانتاگ که در سال 2000 انجام شده. در مصاحبه سانتاگ از تنوع تجربه های فردی، مدرنیسم، پسامدرنیسم، رمان های «عاشق آتشفشان»، «در آمریکا» و «کیت مرگ» گفته. «سعی نمی کنم یک ژانر را جلو ببرم، سعی می کنم ذهن خودم را باز کنم». سانتاگ در پاسخ به سوالی درباره رفتار خود با شخصیت های رمان هایش از علاقه مندی اش به تاریخ گفته: «پیش تر هر لحظه فکر می کردم به سیاست علاقه دارم؛ اما بعد از خواندن تاریخ، فکر کردم مفهوم سیاست بسیار سطحی است. درواقع اگر به تاریخ اهمیت می دهید، نمی توانید به سیاست اهمیت دهید». سانتاگ از سفرهایش گفته. از سفرش به ویتنام و دیدن رنج واقعی. «می خواهم واقعیت های بیشتری را درک کنم و همچنان با ابزار مدرنیسم، به رنج واقعی دنیای بزرگ تر بپردازم و از محدوده خودشیفتگی و تنهاگرایی بیرون بیایم». مصاحبه نکات جالب بسیاری دارد: «شما باید از یک جایگاه عمیق بنویسید... بسیاری از مردم از من پرسیده اند چرا چیزی در قالب داستان یا نمایش نامه درباره محاصره سارایوو ننوشته ام. پاسخ این است که احساس می کنم تجربه هنوز به عمیق ترین نقطه ای که می تواند برود، نرسیده است». «لوئیس بونوئل زمانی به فیلم برداری کیت مرگ ابراز علاقه کرد. می توانست خیلی خوب باشد». «دلیلی وجود دارد که بیشتر فیلم های مورد علاقه ام متعلق به گوشه های کمتر مرفه دنیاست؛ جایی که ارزش تجاری به طور کامل مسلط نشده است. برای مثال فکر کنم مردم درباره کیارستمی واکنش مثبت نشان می دهند؛ زیرا او شخصیت هایی را نشان می دهد که در این دنیای بیش از بیش کلبی مسلک، بی گناه اند و کلبی مسلک نیستند، از این نظر سینما هنوز به پایان نرسیده است».

کتاب و این مصاحبه با سوالی درباره خودنگاری خیالی سانتاگ در کتاب «در آمریکا» به پایان می رسد. «مارینا نشست و به آینه نگاه کرد. مطمئنا داشت گریه می کرد؛ زیرا بسیار خوشحال بود؛ اگرچه زندگی شاد ممکن نیست و بالاترین چیزی که یک انسان می تواند به آن دست یابد، یک زندگی قهرمانانه است. خوشبختی به اشکال مختلفی می آید، زیستن برای هنر یک امتیاز و یک نعمت است» و کلمه های سانتاگ در پاسخ به این سوال: «کاملا با آن کلمات هم ذات پنداری می کنم».

منبع: روزنامه شرق