راز مرگ شاعر

کتاب «ممنوع عشق: راز مرگ شاعر کولی ها، فدریکو گارسیا لورکا» به تازگی به قلم علیرضا حسن زاده و با نام فرعی «راز مرگ شاعر کولی ها، فدریکو گارسیا لورکا» توسط انتشارات روزنه در 360 صفحه و با قیمت 255 هزار تومان به چاپ رسیده است.

فدریکو گارسیا لورکا (1898-1936) که جزو نامدارترین شاعران و نویسندگان تئاتر اسپانیا در سده بیستم بود، زندگی کوتاه اما پرفرازونشیبی داشت. آثار او نه تنها در اسپانیا بلکه در سراسر جهان با استقبالی چشمگیر روبه رو شد. در ایران نیز از سال 1347 که گزیده ای از آثارش را انتشارات امیرکبیر به چاپ رساند تا به امروز، آثاری از او به فارسی برگردانده و منتشر شده است.

آخرین اثر در این زمینه رمانی است نه از فدریکو، بلکه درباره او که به قلم علیرضا حسن زاده به نگارش در آمده است. حسن زاده که پیش از این رمان هایی همچون «تهران، آدم ها و کلاغ ها» (1396)، «نادرشاه و دختر کولی» (1398)، «پری کشی» (1399) و «تراژدی خریت» (1399) را در کارنامه خود دارد، در رمان «کتاب ممنوع عشق» با عنوان فرعی «راز مرگ شاعر کولی ها»، زندگی این شاعر برجسته اسپانیا را دست مایه داستان کرده است. مرگ فدریکو در 38 سالگی و به دست پارتیزان ها، علی رغم گذشت نزدیک به 90 سال، همچنان در هاله ای از ابهام باقی مانده و فرضیات زیادی درباره آن مطرح شده است. به نظر می آید که نویسنده برای همین از «راز مرگ شاعر» در عنوان رمانش بهره برده است.

فدریکو زاده گرانادا در اسپانیا بود؛ شهری که کولی ها حضوری پررنگ در آنجا دارند و همین بهانه خوبی برای نویسنده انسان شناس این رمان بود تا زندگی کولی ها در گرانادا را مرکز رویدادهای رمانش قرار دهد. هرچند نویسنده جغرافیای اثرش را از گرانادا فراتر برده و هند و به ویژه ایران را نیز وارد داستان کرده است. حسن زاده همچون دیگر آثارش (برای نمونه «پری کشی» که چندین بار در این رمان مستقیما به آن ارجاع داده می شود و همچنین «تراژدی خریت»)، نقشی مهم -اما نه محوری- به زادگاه خود گیلان نیز می دهد. بنابراین در رمان، کولی ها و اجداد شاعر را می بینیم که بین گرانادا و جنگل های شمال مدام در رفت وآمدند. همچنان که داستان رمان با رویدادهای سیاسی ایران همچون کودتای 28 مرداد 1332 و دادگاه مصدق (صص: 10 و 194) هم زمانی و مشابهت می یابد (اگرچه مرگ فدریکو پیش از این تاریخ بوده و این اغتشاش زمانی به نظر ناخواسته از دست نویسنده در رفته باشد). حتی انارهای گرانادا با سروهای بلندقامت ایران ترکیب شده تا درختان انار بسیار بلندی بیافریند. از مشی و مشیانه (92) تا ریرا (فرشته بهار و طبیعت در فرهنگ مازندران) نیز در این رمان به فراوانی استفاده شده است. به جز اینها، ایران دوستی نویسنده نیز در اثر به خوبی پیداست؛ چه آنجا که سخن از رواج زبان فارسی در گذشته باکو به زبان می راند (ص: 265) و چه آنجا که به شنیده ها درباره اصالت ایرانی بلغاری ها اشاره دارد (ص: 201).

نقش نمادها در این رمان پررنگ است. سبزی برگ های انار و به ویژه سرخی دانه هایش نشان زندگی و خون درون رگ هاست. برف و زمستان نشان از حضور نیروهای شر دارد. در عوض، کولی ها در این رمان نماد انسان های آزاده، شاعر، قصه گو و... هستند. هر کجا کولی ها ساز می زنند، سربازان سلاح ها را به زمین گذاشته و همراه آنان به رقص در می آیند. برای همین است که نیروهای شر از کولی ها متنفرند و تلاش دارند آنان را به هر روش ممکن، از بین ببرند. نیروهای شر را در این رمان در کنار و متحد با یکدیگر و علیه عشق می بینیم؛ از سربازان مغول گرفته تا آدولف (هیتلر) و فرانکو، دیکتاتور اسپانیا. زمستان و یخ بندان هزار ساله ارمغان اینهاست. فدریکو به ویژه هنگام کشته شدن به مسیح تشبیه می شود. فرانکو دستور می دهد: «یه درخت انار روی کولش بذارین، یه تاجم روی سرش مثه تاج انار» (346). «کوه دلدادگان» که «تنها به چشم آدم های عاشق ظاهر می شود. کوهی واقعی که از جنس رویاست و تنها یک عاشق آن هم با سختی زیاد می تواند به قله آن صعود کند» (350). ققنوس که نه تنها بخش خیر وجود هر انسانی است، بلکه نمادی از عاشق هاست که نمی میرند، که با نگارش قصه عشق زندگی شان دوباره به دنیا می آیند.

نام کتاب اشاره به «کتاب ممنوع عشق» در رمان دارد که توسط پیرزن کولی (مادر کولی جان) دارای قدرت پیشگویی، برای شاعر ایرانی (راد) گفته شده و سپس راد آن را به زبان فارسی به نگارش در می آورد. فرانکو و نیروهای شر به دنبال دست یابی به این کتاب هستند تا بتوانند بر پایه آن راز کولی ها و عشق را دریابند و آن را از میان ببرند. در نقطه مقابل، کولی ها، شاعر ایرانی و فرزندش تلاش دارند آن را از دید نیروهای شر پنهان بدارند. در بخشی از این کتاب ممنوع عشق که نباید به دست نیروهای شر بیفتد می خوانیم:

«این قصه، داستان آدم هایی از دو سرزمین متفاوت اما هم سرشت و هم زاد است: میکائیل و میخائیل، قاضی آزما و فرانکو، فرانکوی کوچک و فرانکوی بزرگ، شیوا و هزاران دختر کولی چون او. کتاب ممنوع عشق تنها یک کتاب نیست. هر عاشقی کتاب ممنوع عشق خود و هم قطارانش را خواهد نوشت. این کتاب از میخائیل و شیوا و مردان و زنان هم عصر او تا حدود نیمه قرن بیست سخن می گوید. از آنها که با عشق زیستند و از آنها که با نفرت و میل به کشتن عشق. این تنها فرانکوی کوچک اهل صوفیه نبود که در کابوس هایش وقتی به آینه چشم می دوخت، بر جای تصویر خود اژدهایی می دید. قاضی آزما هم زاد او هم در جایی دور از او چنین بود. آن دو زمانی که از پس کودکی شان ققنوس وجود خود را کشتند و اژدهای وجود خود را به سروری و اربابی پذیرفتند، همه چیز را از یاد بردند...» (339).

و در جایی دیگر می خوانیم: «کتاب ممنوع عشق هزاران فصل داره که هر فصلش رو یه عاشق می نویسه. اون هم وقتیه که به دنبال دلدارش میره به اوج کوه دلدادگان. اون یه قله جدید از این کوه رو خلق می کنه و یه فصل جدید از این کتاب نوشته میشه» (356).

«کتاب ممنوع عشق» متنی روان و سلیس دارد، اگرچه به ویژه در گفت وگوها که زبان محاوره ای را به کار می برد، متن یک دست نیست و گاه با چند شیوه نگارش یک واژه روبه رو می شویم. همچنین در گفت وگوها می شد به جای کاربرد جملات و عباراتی همچون: «به او جواب داد»، «به او گفت»، «دختر گفت»، «مرد گفت» و... برای جابه جایی فاعلان گفت وگو و دیالوگ، با علامت مثبت (+) و منفی (-) شیفت دیالوگ را مشخص کرد.

همچنین برخی اطلاعات و توضیحات رمان بر پایه گفت وگوهای تصنعی یا حتی حرف زدن شخصیت با خودش به خواننده منتقل می شود (برای نمونه ص: 96)، که نقطه ضعفی است برای این اثر به طور مشخص و دیگر آثار حسن زاده به طور کلی. اما جدای از این ایرادات جزئی، ساختار رمان خوش خوان و سلیس است. به ویژه از آنجا که نویسنده انسان شناس و پژوهشگر فرهنگ عامه نیز هست، جابه جا در دل رمان اطلاعاتی حاشیه ای درباره برخی عناصر فرهنگی، رویدادهای تاریخی، شخصیت های مهم و... ارائه می دهد و دست کم خواننده را نسبت به آنها کنجکاو می کند.

منبع: روزنامه شرق