پدیدارشناسی مرگ هدایت

 شیما بهره مند

درست همچون آن کس که خود را به دار می آویزد، پس از راندن چارپایه ای که بر آن ایستاده بود، یعنی همان آخرین ساحل، به جای احساس پریدن به درون خلا فقط طنابی را حس می کرد که او را تا آخر و بیش از همیشه و چنان که تاکنون نبوده است بسته به آن هستی ای نگاه می داشت که می خواست آن را ترک کند.

توماس سرگردان، موریس بلانشو
هرچه فکر می کنم چیز نوشتنی ندارم. مشغول قتل عام روزها هستم. فقط چیزی که قابل توجه است نسیان هم بر عوارض دیگر افزوده شده و این خودش نعمتی است. یک جور خوددفاعی بدن است... روی هم رفته مضحک و احمقانه بوده. هیچ جای گله و گونه هم نیست چون موقعی می شود توقع داشت که هنجار در میان باشد. نه در مقابل هیچ. سرتاسر زندگی ما یک حیوان فراری بوده ایم. حالا دیگر این جانور تحت تعقیب شده حسابی از پا درآمده. فقط مقداری بازتاب ها به طرز احمقانه کار خودشان را انجام می دهند. گناه مان هم این بود که زیادی به زندگی ادامه داده ایم، و جای دیگران را تنگ کرده ایم. همین.

نامه هدایت به شهیدنورائی، 5 شهریور 1329
خوانش رمانتیک از صادق هدایت و مرگ خودخواسته او، از رویکردهای عمده مواجهه با این نویسنده مدرن و مسئله زای ادبیات ما است. بلانشو با نقد این رویکرد، ادبیات را هم بسته با مرگ فهم می کند و باور دارد نویسنده در وضعیتی به سر می برد که آن را «مرگ مضاعف» می خواند: «نویسنده احساس می کند در چنگال قدرتی بی سیما اسیر شده است که نه اجازه زیستن به او می دهد و نه مردن». این وضعیت نویسنده مدرن ما، صادق هدایت نیز است: «تقدیر وخیم تر از مرگ» یا همان «تخته بند هستی بودنی که هیچ راه خروجی ندارد». از این منظر است که بلانشو از امکان مرگ سخن می گوید: «امکان دستیابی به وقار و قد علم کردن هستی». ناصر پاکدامن از مرگ هدایت روایت دیگری به دست داده که اخیرا در قالب کتاب «صادق هدایت: مرگ در پاریس» در نشر مان کتاب منتشر شده است. در مقدمه کتاب، محمد دهقانی که مقدمات انتشار این کتاب را فراهم ساخته می نویسد، داستان های «غیرعادی» هدایت و نیز نحوه زیست و از همه مهم تر مرگ هدایت، که در دیار غربت و با خودکشی رخ داد، از او چهره ای مرموز و اسطوره وار ساخته است. دهقانی با اشاره به شهرت «بوف کور» و تفسیرهای گوناگون از آن، به خودکشی هدایت بازمی گردد که به گمانش بیش از هرچیز ذهن ایرانیان را متوجه هدایت و نوشته های او کرده است. «همین وحشت از خودکشی و غرابت و رازوارگی آن بود که هدایت را پس از مرگش به نویسنده ای مرموز و نابهنجار بدل کرد و به کنجکاوی مردم درباره او و نوشته هایش دامن زد. از آن پس، هرکس به سراغ آثار هدایت می رفت گویا در پی آن بود که به راز خودکشی او پی ببرد». رازوارگی خودکشی هدایت را می توان در مرتبه ای کلی، با رازوارگی مرگ یکی دانست. اگر به تعبیر بلانشویی، ابهام حقیقت ادبیات باشد، پس باید از مرگ آغاز کرد. نسبت نوشتن با خاتمه ناپذیری مردن در کار بلانشو، به نقد نوعی رمانتیک سازی خودکشی به عنوان وجد از نابودی مرتبط است. از این روست که می توان با تکیه بر ایده بلانشو درباره ادبیات و حق مرگ، از وجه رمانتیک مرگ هدایت و به طور عام، وجه رمانتیک مفهوم خودکشی، درگذشت و شاید تفسیر دیگری از مرگ هدایت در نسبت با ادبیات او به دست داد. به روایت ناصر پاکدامن بازگردیم. این نویسنده و اقتصاددان در روایتش به وجه اجتماعی خودکشی هدایت پرداخته است: «خودکشی امر فردی نیست و فقط از روان فرد سرچشمه نمی گیرد. خودکشی امر اجتماعی است و، همچون هر امر اجتماعی، حامل پیامی به دیگران است. خودکشی بریدن از دیگران است. در فروبستن و دم درکشیدن که دیگر نیستم، چراکه نیستید. همین». پاکدامن به قول معروف آلبر کامو درباره خودکشی اشاره می کند که آن را «یگانه مسئله فلسفی واقعا جدی» می داند و به تعبیر پاکدامن، «رازی است همچنان ناگشوده. جعبه اسرار». مولف «صادق هدایت: مرگ در پاریس»، سر گشودن رازی را ندارد که سربسته می ماند: «راز همچنان در برابر ماست و ما را به پاسخ می خواند». از این روست که «خودکشی آخرین پرسش از ماست، خیل معاصران، هم نوعان و آیندگان. و ما همچنان عاجز از پاسخ به این پرسش. شاید که پرسنده پاسخ را به همراه برده است». در این کتاب، مجموعه ای از مکتوبات هدایت در قالب نامه و روایت دوستان و هم نشینان او از حالات و روحیات صادق خان هدایت در یکی دو سال آخر زندگی اش گرد آمده است. پاکدامن به دورترها نمی رود، چراکه هدایت نویسنده ای است که مرگ و رویارویی با مرگ، از آغاز یکی از مضامین اصلی و مسلط آثار او است و مگر نه این است که «مرگ» عنوان یکی از نخستین نوشته های اوست. اما «این تداوم ها و دوام ها تا کجا می تواند خبرآور اقدام آخرین باشد، پاسخ آسان نیست». درست است که آثار هدایت به تعبیر یوسف اسحاق پور، «بازتاب طنین غیرشخصی ترین عناصر زندگی آدمی در قالب فردی ترین و مخفی ترین آنهاست» و از این منظر است که پاکدامن با به عاریت گرفتن تعبیری از آنتونن آرتو درباره وان گوگ، هدایت را «خودکشته جامعه» می خواند. بلانشو، از تنهایی نویسنده آغاز می کند و معتقد است نویسنده در کششی دوگانه گرفتار آمده است: اینکه تنهایی فقط از طریق آن چیزی می تواند بیان شود که تنهایی را نفی می کند، یعنی زبان. «کسی که می نویسد به واسطه خاموشی ملزم به نوشتن است». پس، «شرط امکان ادبیات نوعی خاموشی و خاموشی تنهایی است. و نویسنده ناچار است تنهایی خاموشی را که خاستگاه ادبیات است به زبان درآورد. بنابراین تنهایی نویسنده که ادبیات می کوشد به زبان درآورد، مساوی هراس یا اضطراب قرار داده می شود». چه بسا به طرز غریبی به نظر می رسد «هراس کارکرد نویسنده است». از دید بلانشو، نویسنده تنها موجودی است که مستعد «دازاین» اصیل است و بر این اساس، ادبیات پاسخ به هراسی است که زندگی نویسنده را انباشته است. همان هراسی که صادق هدایت را به نوشتن واداشت و در عین حال به کام مرگ کشاند. چنان که هدایت در نامه ای به تاریخ 23 مهر 1327 خطاب به جمالزاده نوشت: «مثل محکوم و شاید بدتر از آن شب را به روز می آورم و حوصله همه چیز را از دست داده ام. نه می توانم دیگر تشویق بشوم و نه دلداری پیدا کنم و نه خودم را گول بزنم. وانگهی میان محیط زندگی و مخلفات دیگر ما ورطه وحشتناکی تولید شده که حرف یکدیگر را نمی توانیم بفهمیم... باری، اصل مطلب اینجاست که نکبت و خستگی و بیزاری سرتاپایم را گرفته. دیگر بیش از این ممکن نیست... همه چیز بن بست است و راه گریزی هم نیست». (نامه هدایت به جمالزاده؛ به نقل از: کتیرایی، 1349، ص ص 173-174). این تنهایی در نظر اسحاق پور، احساسی آشکار و درونی است و حساسیتی عظیم برمی انگیزد که برای نویسندگی لازم بود، اما هیچ نیرویی در کار نبود تا هدایت را توان مصاف با زندگی بدهد. پس ناگزیر در برابر جهانی که سراپای هستی اش را می سایید به نوشتن روی آورد و «این تنها نیروی او بود، همان نیرویی که کوشیدند و موفق هم شدند که ویرانش کنند». نوشتن اگر پاسخی به هراس هستی باشد، این تلاش نویسنده را فرامی خواند تا خود را قربانی کند. «هراس نویسنده او را به قربانی کردن خود می کشاند. او باید نیروهایی که او را بدل به یک نویسنده می کنند خرج و مصرف کنند». بلانشو با این تفاسیر می خواهد با ترسیم وضعیت مبهم نویسنده، ضرورتی را نشانه برود که بر این ابهام حکم می راند: هراس چیزی نیست که بتوان بیان کرد و با این همه تنها چیزی است که شوق بیان می دهد، نوشتن بیهوده است و با این همه چیزی جدی تر از آن نیست. گرچه روایات مرگ هدایت در پاریس، جملگی از سرخوردگی و ناامیدی هدایت حکایت دارد، در لابه لای سطور هدایت می توان نویسنده ای را بازشناخت که تمام نیروهای خود را در نوشتن مصرف کرده و با اینکه نیک می داند نوشتن بیهوده است، آن را جدی گرفته است. اما هراس پیامد تشویش مرگ نیست بلکه ناشی از ناممکنی مرگ در هستی ای است که راه خروج و گریزی از آن نیست. «جهان هراس جهان هستی فراتر از مرگ است؛ جهان بیدا ربودن در زیر زمین و در تابوتی که هیچ کس نیست تا انگشت به چوب کشیدن هایت را بشنود». یا به تعبیر ادگار آلن پو، «تقدیری وخیم تر از مرگ». یا دقیق تر، هراس از خود هستی، تخته بند هستی بودن. بلانشو در این تفسیر، دو شیب برای ادبیات قائل است: در شیب نخست زندگی سوژه به واسطه کار نفی که مساوی با مرگ است، تولید می شود. «این زندگی تاب آرنده مرگ است و خود را در مرگ نگه می دارد». بنابراین «مرگ بنیادی ترین امکان سوژه است که آگاهی را توانمند پذیرفتن آزادی می کند». به همین دلیل است که مرگ را بزرگ ترین و شاید تنها امید انسان می دانند. اما ماجرا به همین جا ختم نمی شود. شیب دومی هم در کار است که در آن، مرگ ناممکن است: «ایده تقدیری وخیم تر از مرگ یعنی اتمام ناپذیری هستی... آن جا که توانایی مردن را از کف می دهیم و مردگان از قبرها سر بر می آورند». دست آخر، ابهام نیز ابهام مرگ است: جایی که نویسنده میان دو حق به مرگ، یعنی مرگ به عنوان امکان و مرگ به عنوان ناممکنی معلق می ماند. «نویسنده احساس می کند در چنگال قدرتی بی سیما اسیر شده است که نه اجازه زیستن به او می دهد و نه مردن». وضعیتی که بلانشو از آن به «مرگ مضاعف» تعبیر می کند. سرنمون این وضعیت بی تردید کافکا است، نویسنده ای که به قول هدایت «هرگاه برخی به طرف کافکا دندان قروچه می روند و پیشنهاد سوزاندن آثارش را می کنند، برای این است که کافکا دلخوشکنک و دستاویزی برای مردم نیاورده. بلکه بسیاری از فریب ها را از میان برده و راه رسیدن به بهشت دروغی روی زمین را بریده است. زیرا گمان می کند که زندگی پوچ و بی مایه ما نمی تواند تهی بی پایانی را که در آن دست وپا می زنیم پر بکند و آسایش دمدمی ما در جلو تایید نیستی به هم می خورد» و این، «گناه پوزش ناپذیر کافکا» است. کافکا مدعی است ادبیات او وسیله ای برای تسلط یافتن بر مرگ، و داشتن مرگ همچون یک امکان. از این منظر است که کریچلی، نوشتن را چیرگی بر مرگ می داند، در عین حال که مرگ چیزی است که به نوشتن وامی دارد. و اما، کریچلی در تفسیر ایده بلانشو درباره ادبیات و حق مرگ، به مسئله خودکشی می رسد؛ همان پدیده ای که هدایت را بیش از همه در پرتو آن تحلیل و تفسیر کردند و از این رو امکان های ادبیات او چنان که بایسته شان هدایت است شناخته نشده است. مرگ از دید بلانشو، چیزی است که باید به آن دست یافت، یا همان امکان «دازاین» (نزد هایدگر) که اجازه می دهد تا تمامیت هستی خود را به فهم درآوریم. مسئله خودکشی اینجاست که آیا مرگ می تواند ابژه خواست باشد؟ به تعبیر بلانشو، «نقطه ضعف خودکشی در این است که هر آن که به آن دست می زند هنوز بسیار نیرومند است. چنین فردی توانایی را نشان می دهد که تنها درخور یک شهروند جهان است. پس هر آن که خود را می کشد به زیستن ادامه می دهد: هر آن که خود را می کشد هنوز امیدی دارد، امید تمام کردن چیزها». تناقضی که بلانشو در خودکشی سراغ می گیرد، مثل تناقض فرد بی خواب است؛ کسی که نمی تواند برای خود خواب بخواهد زیرا خواب کار اراده نیست. پس، «به نحوی پارادوکسی، فرد خودکشنده، با شوق به خلاصی یافتن از جهان، چنان جهان را تایید می کند که با مصمم ترین، قهرمان ترین و شبیه ترین شهروندان این جهان برابری خواهد کرد». از این رو، بلانشو به طرزی رادیکال معتقد است کسی که خودکشی می کند تاییدگر زمان حال است، چراکه می خواهد در لحظه ای مطلق، لحظه ای که نمی گذرد و گذشتن از آن دیگر ممکن نیست، خود را بکشد. پس، «به یقین خودکشی نگاهداشت قدرت یک تایید استثنائی است». تایید رمانتیک فنا تلاشی است برای از آن خود کردن زمان و برای گردآوردن زمان در حال زیسته ابدیت در لحظه مرگ. در مقابل اما، کسی که به واقع با ناامیدی و تسلیم خموشانه ای زندگی می کند، در زمانمندی پایان ناپذیر مردن می زید؛ جایی که زمان به مثابه گذشتن و درلغزیدن تجربه می شود. رای نهایی بلانشو این است که خواستن خودکشی، خواستن مردن در اکنون، در اکنون زنده/میرنده زمان حال است. تاکتیکی برای از میان بردن «نامعلومی آینده»، «پرشی کنترل شده به درون خلا دست یافتنی»، اما به محض اینکه این پرش صورت گیرد همه آنچه فرد خودکشنده احساس می کند، تنگ شدن ریسمانی است که او را بیش از پیش به آن هستی پیوند می زند که آرزوی ترکش را دارد؛ «دهشت نابخشندگی وجود». بلانشو مرگ را ابژه اراده یا «نوئمای یک نوئسیس» نمی داند، پس «نمی توان مردن را خواست». از اینجاست که مفهوم ناممکنی مرگ پیش کشیده می شود که بناست زمان یک آینده نامتناهی و فضای «شب دیگر» را به روی ما بگشاید. به این ترتیب، بلانشو حقیقت تلخ تری را مطرح می کند؛ اینکه خودکشی هم، راه خلاصی و رهایی نیست، بلکه بدباوری نویسنده است که روی خودفریبی خودکشنده تا می خورد: «نویسنده به نحوی پیشینی نسبت به طبیعت کارش ناآگاه است، و به ناچار به شکل روزانه نویسی یا یادداشت های روزانه به عنوان راهی برای متوقف ساختن ناکاری ادبیات در ادبیات، تغییر مسیر می دهد. در روزانه نویسی نویسنده می خواهد هنگامی که در حال نوشتن نیست خود را همچون کسی که می نویسد به یاد آورد، یعنی هنگامی که زنده و واقعی است و نه هنگامی که در حال مرگ است و بدون حقیقت. بنابراین، هم هنرمند و هم فرد خودکشنده به واسطه اشکالی از امکان فریب می خورند، هر دو می خواهند در قلمرویی قدرت داشته باشند که قدرت می گریزد و ناممکن می شود: در نوشتن و در مردن». ناصر پاکدامن نیز اشاره می کند که خودکشی هدایت همواره راز می ماند، مردن نیز بنابر تعریف فهم ناشدنی است؛ چیزی است که از قصدیت و ساختارهای پدیدرشناسی درمی گذرد. بنابراین «پدیدارشناسی مردن وجود ندارد، زیرا حالتی از امور است که درباره آن نمی توان مفهومی بسنده و یا برآوردی درون یافتی داشت». پس هرگونه بازنمایی از مرگ، خاصه مرگ خودخواسته ای همچون خودکشی هدایت، بازنمایی هایی نادرست یا به تعبیری «بازنمایی یک غیبت» است. مرگ ورا-پدیدارشناختی است و در هر حال، فهم مرگ به عنوان یک امکان یعنی طرح ریزی برای آینده به عنوان بعد بنیادی آزادی، «آینده ای که در نهایت از درون سرنوشت تنهای سوژه و یا تقدیر مشترک اجتماع به دست آورده می شود». کریچلی به تبعیت از هایدگر، معتقد است مردن رابطه ای با آینده می گشاید، امکان آینده ای که چه بسا بدون من باشد: «یک آینده بی پایان، آینده ای که آینده من نیست. آینده ای دیگر یا آینده یک دیگری، آینده ای که هماره جلوتر از من و آزادی طرح افکنانه من است، به این معنی که هماره قرار است بیاید و از آن پدیده اساسی زمان پدیدار می شود». خودکشی به تعبیر اسحاق پور، به عنوان امکان دائمی معیار سنجش آزادی است، اما دامی هم هست که وجه ناممکن خصوصیت فردی، فقدان آزادی و حتا بی فایدگی هردو یعنی ناتوانی ناشی از آن، ممکن است به آن بینجامد. بنابراین، کار هدایت از عوارض شکست در تحقق آزادی است.