سالی که «داستان»ها داشت

 شبنم کهن چی

چند روز به پایان سال 1402 باقی مانده است. طی سال گذشته تلاش کردیم داستان های تازه منتشرشده را مرورکنیم. گاهی با نویسنده گفت وگو کردیم و گاهی به نقد و معرفی پرداختیم. هرچند اولویت ما تالیف بود اما ترجمه ها را نیز از قلم نینداختیم. بین داستان ها گاهی به معرفی ناداستان ها هم روی آوردیم و گاهی کتاب های پژوهشی در حوزه داستان و ادبیات را نیز مد نظر قرار دادیم. حالا در روزهایی که به استقبال سال نو می رویم، مرور مختصری بر کتاب هایی داریم که یا کمتر مورد توجه قرار گرفته اند، یا فرصتی برای معرفی آنها پیدا نکردیم، کتاب هایی که می تواند توشه خوبی برای تعطیلات نوروز 1403 باشد. تعداد این کتاب ها کم نیست. البته بیرون از این فهرست کوتاه کتاب های دیگری هم هست که هفته گذشته منتشر شده؛ مانند مجموعه داستان های کوتاه رضا فرخ فال به نام «جشن جایی دیگر - داستان ها و مقامه داستان ها» یا قرار است هفته آینده منتشر شود مانند «اردوی زمستانی» نوشته امانوئل کارر، ترجمه ابوالفضل الله دادی.

بالاخره نوشتمت ای درد

«می؛ شب های ایزیس کوپیا» نوشته واسینی اعرج، ترجمه شکوه حسینی

نخستین رمان عربی درباره زندگی نویسنده بزرگ مصری «می زیاده» است. روایتی از دست نوشته ای گمشده می که در آسایشگاه روانی عصفوریه نوشت؛ سفر سخت روایت سفر راوی در بیغوله ها، کپرها و کلبه هایی در دامنه کوه ها، معابد، بیمارستان ها و دیوانه خانه ها به دنبال یادداشت های گمشده می. همه شخصیت های نامی عرب اوایل قرن بیستم اینجا جمع شده اند و می در میانه روشنفکرانی است که به رغم ادعاهای شان متحجرند.

داستان هایی از زنان افغانستان

«شاه کابل و مطرب خرابات» به کوشش فروزان امیری و محمد راغب

داستان نویسی زنان در افغانستان با ماگه رحمانی (متولد 1303ش.) و انتشار اولین داستان کوتاه زنان در سال 1327ش. آغاز شد و ظهور نویسندگانی چون سپوژمی زریاب (متولد 1329ش.)، مریم محبوب (متولد 1334ش.) و پروین پژواک (متولد 1345ش.) فصل تازه ای در ادبیات داستانی زنان افغانستان گشود. پس از وقفه ای در دهه هشتاد، داستان نویسی زنان در افغانستان جان تازه ای گرفت و موجی از نویسندگان به وضعیت زنان و مسائل جاری این کشور مانند جنگ، خشونت های خانوادگی، زن آزاری، ازدواج های اجباری، خودسوزی و... پرداختند. اما با سیطره دوباره طالبان بر افغانستان در تابستان 1400 و به حاشیه رانده شدن زنان از اجتماع، آینده نامشخصی پیش روی مردم افغانستان است. همین تغییر اوضاع زندگی زنان زیر چتر سیاه طالبان و چیرگی دوباره تاریکی بر سرنوشت مردمان انگیزه جمع آوری و انتشار این کتاب بوده است. از میان داستان هایی که امکان گردآوری شان وجود داشته، با توجه به معیارهای کیفی و نیز اینکه پیش تر در ایران چاپ نشده باشند، آثاری از مریم محبوب، پروین پژواک، حمیرا قادری، شیما قاضی زاده، وسیمه بادغیسی، زاهده امینی، زهرا رحیمی، سمیه فصیحی و فروزان امیری در بازبینی برگزیده شدند. این مجموعه شامل داستان های زنانی است از هرات، بادغیس، فاریاب، کابل و... که چه در افغانستان مانده اند چه به ایران، اروپا یا کانادا مهاجرت کرده اند، زبان شان زبان دل ماست.

داستان آقای نویسنده

«رگ قلع» نوشته منیرالدین بیروتی

داستان نویسنده ای است که مرزهای بین واقعیت و خیال را گم کرده، یا بهتر، مرزی میان واقعیت و خیال نمی بیند. هرچه واقعی است خیالی می نماید و هرچه خیالی است واقعی. همین است که خود خویش را در رمانی که دارد بازنویسی می کند غرق شده می یابد و تا آن جا پیش می رود که دیگر نمی داند کی شخصیت رمان خود است و کی شخصیت واقعی زندگی اش، و حتی وقتی به عنوان نویسنده در متن دخالت می کند پیدا نیست که شخصیتی است درون متن یا بیرون از آن.

انحلال امید

عشق در تبعید، نوشته بها طاهر، ترجمه رحیم فروغی

رمان، داستان انحلال تمام احتمالات خوشایند جهان، و به ویژه خاورمیانه است. پرسش این است: چرا تمام آن اتفاقات نویدبخش، حتی اتفاق عشق، عقیم افتادند؟ در این کتاب به تماشای دومینوی ناکامی های متقاطع و متداخل می نشینیم و می بینیم که چگونه داشته ها و ساخته های فردی و اجتماعی ناگهان فرو می ریزند. بهاء طاهر در این رمان، که نیمه نخست دهه 1980 نوشته شده و سال 1995 به زبان عربی منتشر شده است، پیدایش و رشد بنیادگرایانی چون داعش و دیگران را پیش بینی کرده و روند عقب گرد نوگرایی نوپدید خاورمیانه را نشان داده است. او سال ها پیش نقشه سیاسی امروز منطقه را با کنکاش و تحلیل نشانه های موجود آن روزها، رسم کرده و پیش چشم خوانندگان گذاشته است. حالا ما این امکان را داریم که با خواندن عشق در تبعید، پیش بینی نویسنده را با واقعیت روی داده بسنجیم و بر پیش بینی اش آفرین بگوییم.

سرگردان میدان های جنگ

«فرار بی فرجام» نوشته یوزف روت، ترجمه علی اسدیان

داستان سرگشتگی انسان اروپایی ا ست در سال های میان دو جنگ جهانی، سال هایی مملو از دلخوشی جوامعی جنگ دیده به صلحی که به اندازه همین دلخوشی دستخوش تزلزل بود، سال هایی سرشار از تن دادن به ارزش هایی جعلی و هنجارهایی توخالی و نیز تردید در این همه، تردید در آرمانخواهی متعالی اصحاب تمدن که گویی به هوای ازیادبردن مصائب جنگ و انقلاب سر در برف کرده بودند و هیچ نمی دیدند و گمان می بردند که خود نیز به چشم هیچ کس نمی آیند. یوزف روت گریز شیداوار قهرمان خود، فرانتس توندا، را دستمایه نقدی باریک بینانه بر جامعه اروپایی قرار می دهد و ضمن نقل فراز و فرود زندگی توندا در این سرگشتگی بی پایان، با بیانی پروست وار به واکاوی مه آلودترین رویاهای آدمی می پردازد- صلح، نیکبختی، رفاه و عشق.

بازنده ها

«شب بازی» نوشته مجتبی تقوی زاد

داستان بلند ماجرامحوری است که تا آخرین صفحه مخاطب را منتظر نگه می دارد تا پایان را نشان دهد. نوشتن این داستان هفت سال طول کشیده است. حامد پناهی قاضی دادگستری در ابتدای دهه هفتاد با یک پرونده قتل مواجه می شود. پرونده ای که پیش از ارجاع به او، وی را درگیر خود کرده است. او طی بررسی پرونده قتل «زهرا پوراشرف» حقایق بسیار زیادی در مورد زندگی خود می فهمد. این داستان مملو از تعلیق و گره افکنی است. داستان در رشت دهه هفتاد می گذرد و با شکست های متعدد زمانی ما را به دهه پنجاه و شصت رشت نیز می برد.

وحشت در ناکجا

«مرگ به وقت بهار» نوشته مرسه رودوردا، ترجمه نیلی انصار

جهان این داستان بی مکان و بی زمان است. نویسنده این جهان بی مکان و بی زمان را به تفصیل برای خواننده اش شرح می دهد. از گل های اقاقیا می گوید، از زنبورها، از رودخانه ای سرکش و از دهکده ای کوچک. ماجرا جایی بغرنج می شود که با رسم ورسوم ساکنان دهکده مواجه می شویم. می بینیم که این دهکده روی رودخانه بنا شده است، اهالی اش گوشت اسب می خورند، مرده های شان را در تنه درخت دفن می کنند، سال به سال قرعه می کشند تا مردی را به آب بیندازند و آن مرد خودش می داند وظیفه دارد از بالای رودخانه به آب بزند، در آب زیر دهکده شنا کند، راهش را از زیر آن پیدا کند و از آن سوی رودخانه بیرون بیاید. علت این ماجرا هم بر هیچ کس پنهان نیست: مردم می ترسند که نکند سنگ های زیر دهکده جابه جا شده باشند و رودخانه دهکده را با خودش ببرد. پس هر سال مردی را به آب می اندازند تا یا خود مرد یا جسدش از آن سوی دهکده بیرون بیاید و مردم دهکده خیال شان راحت شود که سنگ ها سر جای شان هستند و بنا نیست آب همه چیز را با خودش ببرد.

زوال چنگیز

«چنگیزخان؛ نه رویا» نوشته گلزان چیناک، ترجمه محمد همتی

چنگیزخان مغول به روایتی نه در میدان نبرد و در مصاف با دشمن، بلکه در بستر تب و بیماری از پا درآمد. تقدیر چنین بود که قریب هفتصد سال بعد گلزان چیناگ، نویسنده و شمن مغول تبار، در کشوری که دست خان مغول هرگز به آن نرسید، در رمانی تاریخی و روان شناختی، نه شب آخر زندگی او در بستر مرگ را روایت کند. چنگیزخان در این نه شب تب آلود و کابوس بار، سرگذشت خود را مرور می کند و به داوری خویشتن می نشیند. گلزان چیناگ، نویسنده «چنگیزخان؛ نه رویا»، در خانواده ای صحراگرد در غرب مغولستان به دنیا آمده و خود اکنون شمن و رییس قبیله ترک زبان توا است.

تولد دوباره گذشته

«مسافر و مهتاب» نوشته آنتال صرب، ترجمه فرناز حائری

آنتال صرب را از مهم ترین نویسندگان مجار در قرن بیستم می دانند. او آدمی بود بس پرکار و در همان چند صباح عمر کارها کرده کارستان: از انگلیسی و فرانسه و ایتالیایی کتاب ترجمه کرده، مقالات و پژوهش های متعددی درباره ادبیات و نویسندگان اروپایی به سرانجام رسانده، در سی ودوسالگی رییس فرهنگستان ادب مجارستان بوده، استاد ادبیات دانشگاه سگد بوده، چندین رمان نوشته که از آن میان مسافر و مهتاب (1937) شاهکارش محسوب می شود، دو بار مهم ترین جایزه ادبی مجارستان، جایزه بامگارتن را دریافت کرده (1935 و 1937)، در سال 1941 کتاب ارزشمند تاریخ ادبیات جهان را به رشته تحریر درآورده که هنوز هم معتبر است. مسافر و مهتاب از مشهورترین رمان های ادبیات معاصر مجارستان، از آنجا آغاز می شود که زوجی برای ماه عسل وارد ایتالیا می شوند. با ورود به ونیز گذشته دوباره جان می گیرد، خاطرات دوران نوجوانی و عصیانگری و حلقه دوستان قدیمی زنده می شوند، دیدار کوچه ها و فضاهای شهر جرقه ای می شود برای تحولات روحی و عاطفی. ملاقات های ناگهانی و خبرهای نو به این تحولات دامن می زنند و دست به دست هم می دهند تا گذشته در اکنون زنده شود و نوسان میان این دو داستانی سرشار از جزییات و وقایع پدید بیاورد در کشاکش عمیق ترین احساسات عواطف بشری.

جنگ هولناک در جهان عرب

«خاطرات گمشده» نوشته عبدالله البصیص، ترجمه محمد حزبایی زاده

این رمان درباره یکی از جنگ های هولناک جهان عرب است که در کویت رخ داد؛ قسمتی از تاریخ که در ادبیات داستانی کم تر به آن پرداخته شده. روایتی از زاویه دید ساکنان کویت، مردمی که زیر حملات صدام حسین جان و مال خویش را باختند. این رمان بی رحمی ها و شقاوت های مردم را از پیش از جنگ تا پس از آن روایت می کند؛ کودکانی که تفریح شان جنایت علیه حیوانات است و زمانی که بزرگ می شوند، جنایت علیه همنوعان شان را حرفه خویش می کنند، داستانی درباره خشونتی بی پرده.

یازده سال جهنمی

«آدم ربایی در کلیولند» نوشته میشل نایت، ترجمه محمد عباس آبادی

آدم ربایی در کلیولند روایتی است تکان دهنده از زندگی میشل نایت؛ مادر مجردی که در بیست و یک سالگی ربوده شد و به مدت یازده سال به همراه دو دختر هفده و چهارده ساله دیگر در «خانه وحشت» آریل کاسترو زندانی و متحمل دلخراش ترین آزارهای جسمی و روحی شد. میشل نایت با روایت گذشته و تلاش هایش برای ساختن آینده ای بهتر، صدای بی صدایان و نماد امید برای هزاران نفری می شود که هر ساله ناپدید می شوند.

سرگذشت اردوهای کار اجباری شوروی

«گولاگ» نوشته ان اپلبوم، ترجمه راحله اسدیان سرخی

«گولاگ» هم به اداره اردوگاه های کار اجباری و زندان های سیاسی اشاره داشته و هم منظور از آن نظام کار اسیران و بردگان شوروی در انواع مختلف بوده است: اردوگاه های کار، اردوگاه های مجازات، اردوگاه های زندانیان سیاسی و مجرمان، اردوگاه های زنان، اردوگاه های کودکان و اردوگاه های موقتی پناهندگان. حتی واژه «گولاگ» در معنای گسترده تر نظام سرکوبگر شوروی را نیز در بر می گرفت، همان سلسله فرآیندهایی که زمانی زندانیان آن را ماشین «چرخ گوشت» می نامیدند: بازداشت ها و دستگیری ها، بازجویی ها، واگن هایی که برای حمل ونقل زندانیان استفاده می شدند، کار اجباری، فروپاشی خانواده ها، سال هایی که در تبعید سپری می شدند و مرگ های زودهنگام و بی دلیل. این کتاب شرح تاریخ گولاگ است. منظور از تاریخ گولاگ سرگذشت اردوگاه های کار اجباری شوروی است، یعنی خاستگاه این اردوگاه ها در انقلاب بلشویکی، توسعه و گسترش آنها به منزله بخش اساسی و بنیادین اقتصاد شوروی و فروپاشی آنها پس از مرگ استالین.

انسان در جهان جنایت

«پرتره گناه» نوشته احمد امید، ترجمه عارف جمشیدی

احمد امید یکی از معروف ترین جنایی نویسان شرق است. این رمان، نگاهی انسانی به تحولات سیاسی و اجتماعی سال های اخیر ترکیه دارد. تمام صفحات کتاب، جست وجوی سدات، مامور ارشد سازمان اطلاعات و امنیت ترکیه برای یافتن دختری است که به او عشق می ورزید و به طرز مرموزی گم شده است.

خنده تلخ

«گزارش آخرین تابستان» نوشته سهند ایرانمهر

این رمان به زندگی اجتماعی و تحولات فرهنگی در ایران می پردازد. گزارش آخرین تابستان با طنزی تلخ و نگاهی نو عدم توازن و تناقضات اجتماعی را به نمایش می گذارد. نویسنده با اشاره به واکنش های طنز مردم به مصائب و تراژدی ها و با الهام از شاعرانی مانند حافظ، که در دوران پس از حمله مغول زندگی می کردند، به این نکته اشاره می کند که طنز می تواند واکنشی به تراژدی ها باشد.

داستان دانشمند

«حاکم و دیوانه» نوشته یوسف زیدان، ترجمه سید حمیدرضا مهاجری

این کتاب داستان زندگی فرزانه ای به نام «حسن بن الهیثم» دانشمند نامدار فیزیک، مخترع عدسی و اخترشناس نابغه است که از او به عنوان پدر فیزیک اپتیکال یاد می کنند. نام آورانی چون کپلر، گالیله و دکارت از کتاب «المناظر» او بسیار تاثیرپذیرفته اند. این خردمند اولین کسی بود که ثابت کرد نور از اشیاء به چشم می تابد و قوانین شکست نور را تدوین کرد.حسن بن الهیثم که در روزگار جهل مقدس خلفای مصر و بغداد می زیست با خلیفه بغداد و خلیفه فاطمی، الحاکم بامرالله، که فردی مستبد و مروج تعصبات دینی عاری از فهم بود به مخالفت برخاست تا جایی که ناگزیر از پناه بردن به دیوانه نمایی شد.

بازگشت به کودکی

«خیابان تمساح ها» نوشته برونو شولتز، ترجمه فهیمه زاهدی

برونو شولتز نویسنده مدرنیست و صاحب سبک لهستانی در رمان «خیابان تمساح ها» ما را به روزگار کودکی خود می برد، به مرز میان واقعیت و خیال. خوانش روایت های او همچون تماشای منظر هستی، تصاویری ماندگار در عمق جان مخاطب بر جای می گذارد. نوشتن در میانه مصائب دو جنگ بزرگ جهانی از ویژگی ها و قدرت قلم این نویسنده نکاست و روح نوشتار او را در برابر ملال و فراموشی همواره زنده نگاه داشت. هرچند که سرانجام او کشته شدن به دست نیروهای گشتاپو بود.

جهان موازی دو نسل

«کوکورو» نوشته ناتسومه سوسه کی، ترجمه سمیه دل زنده رودی

سوسه کی بی تردید یکی از بزرگ ترین نویسنده های ژاپنی در تاریخ ادبیات مدرن این کشور است. کوکورو، رمانی است درباره دوستی مردی جوان با مردی بزرگسال و اسرارآمیز که استاد خطابش می کند. وقایع داستان در اوایل قرن بیستم اتفاق می افتد. در این دوران، مرگ امپراتور میجی زمینه تازه ای را برای فعالیت های اجتماعی و فرهنگی در ژاپن فراهم می آورد. این رمان توصیف تغییر نسلی به نسلی دیگر از طریق توصیف رابطه پیچیده و جذاب است؛ یکی مسخ وقایع رازآلود گذشته اش است و دیگری از نخبگان نسل جدید و وارث دوره جدید. دغدغه اصلی سوسه کی در این رمان و نیز دیگر آثارش موقعیت انسان است. او این مضمون را با ظرافتی خاص در کوکورو بیان کرده است.

عشق بعد از مرگ

«الیزابت فینچ» نوشته جولین بارنز، ترجمه علی کهربایی

نیل در دهه سوم زندگی مجذوب معلم درونگرا و خویشتن دار اما رییس مآب خود الیزابت فینچ می شود. الیزابت فینچ «فرهنگ و تمدن» درس می دهد و شاگردان و درنهایت خوانندگانش را به چالش می کشد تا مستقلا بیندیشند. نیل سخت مجذوب شخصیت معلمش شده و نیز به روش نامتعارف او در پیاده کردن تاریخ و فلسفه در امور عادی زندگی. معلم به امپراتور یولیانوس علاقه وافری دارد. شاگرد بعد از مرگ الیزابت فینچ یادداشت هایش را می یابد و به کاوشی پیگیرانه درباره آثار و احوال امپراتور یولیانوس می پردازد. جریان تاریخ و زندگی نامه، هم آبشخور روح و روان و اندیشه خوانندگان می شود و هم راهنما و راهگشای زندگانی شان. عشق افلاطونی یک جانبه و نافرجام نیل و مرگ الیزابت فینچ آتشی می زند به اشتیاق نیل برای کاوشی تغزلی و اندیشه برانگیز در عشق، دوستی، سوگ، و پژوهش در اسرار و احوال یک شخصیت تاریخی.

داستان های نامتعارف

«گودال گناه» نوشته مارسل امه، ترجمه ناهید فروغان

گودال گناه، مجموعه ای است شامل هفت داستان به قلم مارسل امه که برخی شان از برجسته ترین و مشهورترین داستان های او به شمار می روند. امه را معمولا نویسنده ای می دانند خالق موقعیت های نامتعارف آمیخته با طنز و برخی از داستان های مجموعه حاضر نیز از همین قاعده پیروی می کنند. اما در گودال گناه با وجوه دیگری از هنر نویسندگی امه هم مواجه می شویم، خاصه در داستان نیمه بلند گذر از میان پاریس که حال و هوایش آدمی را به یاد سینمای نوآر فرانسه می اندازد و اتفاقا فیلمی هم با بازی ژان گابن بر اساس آن ساخته شده است.

دریانوردان بی نشان

«کشتی مرده ها» نوشته ج.ب.تراون، ترجمه ضیاالدین ضیایی

کشتی مرده ها، اولین بار در سال 1926 منتشر شد. داستان دریانوردی به نام جرالد گیلز است و در دوران پس از جنگ جهانی اول اتفاق می افتد. جرالد گیلز اوراق هویتی ندارد. اما ادعا می کند که اهل نیواورلئان است. گیلز که سرگردان در بلژیک گیر افتاده، سرانجام می تواند کاری پیدا کند. او به کشتی مرده ها می پیوندد. افرادی از سراسر دنیا که هویتی ندارند در این کشتی ها مشغول به کار می شوند. کشتی هایی که دیگر ارزش تعمیر و بازسازی ندارند.

جهانی کوچک

«محفل فلسفی یکشنبه ها» نوشته الکساندر مک کال اسمیت، ترجمه پژمان طهرانیان

محفل فلسفی یکشنبه ها رمانی است معمایی-کارآگاهی با مایه های فلسفی.شخصیت اصلی کتاب زنی روشنفکر است اهل فلسفه اخلاق و علاقه مند به هنر و ادبیات.داستان در شهر ادینبروی اسکاتلند می گذرد. در طول این داستان معمای مرگ مرد جوانی که زن شاهد آن بوده، با تاملات خاص این زن و ارتباطش با جامعه و نزدیکانش، و نیز دغدغه های فلسفی و اخلاقی او در هم می آمیزند و با ارجاع هایی گسترده به تاریخ و اسطوره و فلسفه و هنر و روانشناسی و سیاست و اقتصاد در غرب، رمانی عمیق و چندوجهی پدید می آورند. نویسنده بریتانیایی این رمان از پرکارترین و تحسین شده ترین نویسندگان معاصر است و سال هاست که، در کنار نویسندگی، در دانشگاه ادینبروی اسکاتلند حقوق پزشکی تدریس می کند.

امیدواریم این مرور کوتاه بتواند تا حدی راهگشای انتخاب هایی متناسب با سلیقه و خواسته علاقه مندان به کتاب و آثار داستانی باشد. خصوصا که طولانی ترین تعطیلات سال را در پیش داریم که همواره برای اهل کتاب فرصت مغتنمی بوده است تا سال جدید را با مطالعات مورد علاقه خود آغاز کنند.