راز پایان غمبار
 محسن آزموده
صادق هدایت محبوب ترین نویسنده روشنفکر معاصر ایران است. درباره زندگی و آثار او صدها کتاب و مقاله و فیلم و مستند و گفتار و نوشتار و نقاشی و اثر موسیقایی و... پدید آمده. بخشی از این محبوبیت به زندگی و مرگ تراژیک و غمبار او باز می گردد. البته تنوع و کیفیت آثار هدایت به رغم عمر نسبتا کوتاهش در این موضوع نقش کلیدی دارد، اما واقعیت آن است که آثار و اندیشه ها و ایده های هدایت چنان با زندگی و سرنوشت او در دنیا گره خورده است که به دشواری بتوان میان این دو تفکیک قائل شد. از همین رو آثاری که درباره نوشته های هدایت نوشته یا ساخته می شوند، به همان اندازه مورد توجه قرار می گیرند که آثاری که به زندگی و مرگ او توجه می کنند.

به عبارت دقیق تر، نوعی سازگاری و تلائم میان آثار و زندگی صادق هدایت مشهود است که در میان نویسندگان و روشنفکران-و شاید بتوان گفت عموم انسان ها- بسیار کمیاب است و همین هماهنگی که می توان از آن تحت عنوان صداقت و روراستی یاد کرد، یکی از اصلی ترین علل اقبال جامعه و سایر نویسندگان و روشنفکران به او است.

به تازگی نشر مان، کتاب کوچک و خواندنی «صادق هدایت، مرگ در پاریس» نوشته ناصر پاکدامن را منتشر کرده است. محمد دهقانی، پژوهشگر ادبیات فارسی هم به این کتاب کوچک پیشگفتاری نوشته است. پاکدامن، نویسنده و اقتصاددان ایرانی که خود سال گذشته در نود سالگی در فرانسه درگذشت، در این کتاب تلاش کرده «با استمداد از نوشته های خود هدایت» پرده از راز مرگ تراژیک هدایت بردارد. دهقانی در این باره در پیشگفتار این کتاب نوشته است: «ناصر پاکدامن در این کتاب وجدان اجتماعی ایرانیان را نشانه گرفته و کوشیده است که با استناد به نوشته های هدایت و احیانا دیگران داستانی را که منجر به خودکشی هدایت شده و از حدود سال 1327 آغاز می شود، بازسازی کند و نشان دهد که اگر نظام اجتماعی ایران حضور هدایت را در جایگاهی مناسب خودش به رسمیت می شناخت و وی را از خود نمی راند و به اصطلاح بی جاو آواره نمی کرد، او به احتمال زیاد هرگز چنین سرنوشتی نمی یافت.»

خود پاکدامن در این باره می نویسد: «خودکشی امری فردی نیست و فقط از روان فرد سرچشمه نمی گیرد. خودکشی امری اجتماعی است و همچون هر امر اجتماعی، حامل پیام به دیگران است. خودکشی بریدن از دیگران است و در فروبستن و دم درکشیدن که دیگر نیستم، چراکه نیستید. همین.» او در این کتاب نکوشیده وجهی زیبایی شناختی و جذاب به مرگ تلخ صادق هدایت بدهد، بلکه تلاش کرده از خلال نوشته های خود این نویسنده، وضعیت اجتماعی و سیاسی و فرهنگی پیرامون او را آشکار سازد و نشان بدهد که چطور شرایط ناگوار این نویسنده حساس را به انتخابی چنین سوق داد.

پاکدامن قصه را با شرح محل سکونت هدایت در ماه های پایانی حیاتش در پاریس آغاز می کند. ابتدا هتل محل اقامت او را توصیف می کند و سپس خانه اش را در شماره 37 مکرر کوچه شامپیونه: «طبقه دوم، دست راست... یک اتاق، یک آشپزخانه کوچک که درش به حیاط خلوت باز می شده... و یک توالت». این آپارتمان گاز نداشت، هدایت به خانم کوپی سرایدار اصرار می کند که برای او گاز بیاورند. زن می گوید: «بر اثر اصرار آقای هدایت که مرد مودب و مهربانی بودند من کارگر آوردم تا گاز را درست کرد. روز جمعه[16 فروردین 1330] کار گاز تمام شد. من قبلا این قابلمه های نو را که آقای هدایت خریده بودند دست شان دیده بودم. پیش خودم می گفتم مرد جوان هوس آشپزی کرده...» سه روز بعد، «دوشنبه حدود ساعت شش بعدازظهر، در آپارتمان را باز می کنند: طبقه دوم دست راست. یک اتاق با آشپزخانه. اتاق سه در پنج است و نیمه مبله...کف آشپزخانه پر است از تکه های پنبه هیدروفیل. خوب پیداست که هدایت تمام درز و شکاف و سوراخ هایی را که هوا از آنها داخل آشپزخانه می شده با دقت تمام با پنبه کاملا بسته است و گاه هم بر آنها اسپارادا چسبانده است. همه چیز نشان می دهد که دقت تام و تمام به کار رفته بوده است تا به هیچ وجه هوای تازه وارد آشپزخانه نشود.» پاکدامن حدس می زند که احتمالا این کارها را همان عصر جمعه آغاز کرده و از همان لحظه که وارد خانه شده، دیگر قدم بیرون نگذاشته است. احتمالا آماده سازی عصر شنبه تمام شده و «آن وقت است که هدایت در آشپزخانه را بسته و شیر گاز را باز کرده و بر کف آشپزخانه دراز کشیده است.»

هیچ نمی توان فهمید که هدایت در آن سه روز به چه چیز فکر می کرده، اما ناصر پاکدامن با دقت نوشته های هدایت و دوستانش را از 1326 به بعد جسته. شاید با مطالعه این گزیده ها که با ترتیب تاریخی مرتب شده، بتوان حال و هوای فکری او را در آن سه روز بازسازی کرد و راز پایان غمبار او را دریافت.