اکتبر در آسمان ایران
 نادر شهریوری 

متافیزیک به یک تعبیر یعنی ساده کردن امور تا بتوان برای آن راه حل پیدا کرد. «رئالیسم سوسیالیستی» نمونه ای از درک متافیزیکی از جهان است، صحبت از رئالیسم سوسیالیستی به رغم آنکه اکنون موضوعیت خود را از دست داده، بیشتر به آن علت است که دهه های متوالی سیاست غالب بر عرصه ادبیات معاصر ما بود، ولی یکباره همچون سایر سنت های فکری رها شده و کمتر درباره اش صحبت می شود، گویی اساسا چنین سنتی وجود نداشته است، در حالی که بخش مهمی از نویسندگان ما متاثر از چنین رئالیستی شروع به داستان نویسی کردند. رئالیسم سوسیالیستی در اصل متکی بر ایده تکاملی است، یعنی پیشاپیش به این متافیزیک استوار است که جامعه در نهایت روندی تکاملی دارد؛ روندی که صرفا مبتنی بر تکامل فردی نیست بلکه مبتنی بر روابط دیگری میان فرد و جامعه است، روابطی که ناهمساز نیستند که برعکس سازگاری شان و تعاملشان با یکدیگر بیشتر از گذشته است. شخصیت ها در این داستان ها طوری تنظیم شده اند که نه فقط از لحاظ فکری و معنوی غنی تر می شوند بلکه به سوی آگاهی اجتماعی بالاتری گام برمی دارند و دیگر خلق وخو و خصلت های تیپ اجتماعی شان نیز به دنبالشان می آیند.

«چگونه فولاد آبدیده شد» نویسنده نیکولای آستروفسکی (1932- 1904) اثر ایدئولوژیک نیرومندی است که تاثیری به همان اندازه نیرومند در تهییج بخشی از ادبیات ما ایفا کرد. قهرمان داستان پاول کورچاگین از خانواده ای فرودست شخصیتی با اراده و پیگیر است که برای دست زدن به فداکاری های بزرگ مصمم است. جهان از نظر پاول مانند شخصیت پردازی های این نوع رئالیسم -رئالیسم سوسیالیستی- از خطوطی روشن و مستقیم تشکیل شده است. پاول انسانی با سرشت قهرمانی است، اما از نظر «رئالیسم سوسیالیستی» قهرمانی اش نتیجه شجاعتی صرفا تهییج شده و بی محابا نبود، بلکه از خدمت جانبازانه و داوطلبانه به آرمانی بزرگ تر و کلی تر از خود سرچشمه می گرفت. با این حال آستروفسکی که زندگی اش شباهتی آشکار به پاول داشت، می کوشد قهرمانی های پاول را از شرایط زنده و موجود، یعنی شرایط تاریخ جدا نکند تا ایده از پیش تعیین شده خود را بر داستان اعمال کند، ایده ای مبتنی بر این نظر که تاریخ گرایی اندیشه زیبایی شناسی -استتیک- خود را که صفت ماهوی رئالیسم سوسیالیستی است بروز می دهد.

در رئالیسم سوسیالیستی منافع جمع اولویت قرار می گیرد و به تدریج هدف فردی شخصیت های داستانی می شود. این اتفاق طی روندی بغرنج انجام می گیرد که شامل رشد اخلاقی و ایدئولوژیک شخصیت های داستانی نیز می شود. پیوند میان رشد و ارتقای روحی افراد در رابطه با چیزی کلی تر به نام جامعه یا تاریخ، مضامین بسیاری از رمان های رئالیسم سوسیالیستی را شکل می دهد، مانند رمان «مادر» اثر ماکسیم گورکی که در آن پاول و مادرش طی روندی توام با آگاهی در نهایت جذب جریان کلی پیشرفت یا همان تکامل تاریخی می شود. «دنیا»ی مادر گورکی و فرزندش پاول مانند آن پاول دیگر در «فولاد چگونه آبدیده شد»، از خطوطی روشن و مستقیم تشکیل شده است و در حقیقت جهانی ساده شده است که مرزهای آن روشن است.

از دیگر آثار مهم رئالیسم سوسیالیستی، داستان معروف «شکست» اثر فادایف (1956- 1901) است. فادایف نویسنده مهم در رئالیسم سوسیالیستی است. او علاوه بر «شکست»، رمان های دیگر مانند «گارد جوان» نوشته است. در «شکست» اما ایده های رئالیستی اش با صراحت بیشتری مطرح می شود. در این رمان ماجرا به گروهی پارتیزان برمی گردد که علیه ارتش سفید ارتشی متشکل از قوای نظامی روسیه تزاری و نیروهای چندملیتی علیه دولت تازه تاسیس شوروی می جنگند. فادایف در این داستان دو گروه از شخصیت های مختلف را در مقابل هم قرار می دهد و اختلافات میان آنها را به موقعیت اجتماع و خصلت های طبقاتی هر کدام ربط می دهد. در این داستان شخصیت ها که بیانگر دو تیپ اجتماعی متفاوت اند، نمایی از کلیت جامعه و تاریخ هستند. افرادی مانند میچک و پیکا در یک طرف و در طرف دیگر لوی سون و دیگر اعضای واحد پارتیزانی قرار دارند. به نظر فادایف، طیف اول یعنی پیکا و آن پیرمرد که میچک نام دارد با خودخواهی های شخصی که از نظر نویسنده ریشه در موقعیت طبقاتی آنان دارد، سود و منافع شخصی خود را بر منافع جمعی ترجیح می دهند. فادایف در این رمان می کوشد با دادن کیفیتی حماسی به لوی سون خواننده را به سمت وسوی قهرمان مورد نظر خود سوق دهد. او در حقیقت همان ایده ای را پی می گیرد که آستروفسکی «در فولاد چگونه آبدیده شد» پی گرفته است.

«دن آرام»* نوشته میخائیل شولوخف (1984- 1905) از مهم ترین آثار رئالیسم سوسیالیستی، به یک معنی اثرات انقلاب 1917 را در همه مشاغل و از جمله سنتی ترین و محافظه کارترین آنها «قزاق»ها مورد بررسی قرار می دهد. قزاق ها از صدها سال قبل از جمله وظایف غیرقابل تغییر خود را دفاع از حکومت تزاری می دانستند، مفهومی که در ذهن قزاق ها عادی با اندیشه دفاع از کشور آمیخته شده بود اما یکباره بر اثر انقلاب آن آرامی در «دن» و یکنواختی قرن ها زندگی قزاق ها دستخوش تغییر بنیادین می شود. گریگوری قهرمان این رمان «... قزاقی برخوردار از استعدادی خارق العاده، مردی جسور و پرتوان است که سرنوشت مردم خود را تا سرانجام تلخ آن می چشد».1 و سرنوشت خودش نیز در هاله ای از ابهام سپری می شود. شولوخوف بیشتر از سایر نویسندگان رئالیسم سوسیالیستی به روانکاوی شخصیت ها و عشق فی مابین گریگوری و آکسینیا می پردازد و روابط و دغدغه های احساسی را در ضمن بیان روند کلی مورد روانکاوی قرار می دهد.

در اکثر موارد مضمون تکامل یعنی پیشرفت تاریخ به سمت وسویی معین، ایده اصلی رئالیسم سوسیالیستی است. این نوع رئالیسم می کوشد در کنار تکامل کلی جامعه روند شکل گیری انسان متکامل یا طراز نو را نیز همزمان طی کوران تحولات اجتماعی نمایان کند. شخصیت هایی مانند پاول و لوی سون، گریگوری و... نمونه هایی از انسان های آرمانی رئالیسم سوسیالیستی اند. ارائه چنین مضامینی بر نوعی متافیزیک استوار است که تنها با ساده کردن روابط پیچیده جامعه و انسان، و فروکاستن آن به خواست های معین و در نهایت رسیدن به راه حل نهایی امکان پذیر است.

«رئالیسم سوسیالیستی» به خصوص در زمانه اوج گیری اولیه تاثیر مستقیم بر ادبیات ایران گذاشت. بزرگ علوی شاید اولین نویسنده ای است که قبل از شروع به داستان نویسی به تحلیل جایگاه و موقعیت هنر و ادبیات پرداخت. علوی در سال 1312 قبل از دستگیری اش در گروه پنجاه و سه نفر در مقاله ای آوانگارد نسبت به زمانه خود با عنوان «هنر و ماتریالیسم» به تعریف هنر می پردازد. از نظر او، هنر و ادبیات به عنوان فرم موقعیتی روبنایی داشته و در نهایت «تابع وضعیت و اوضاع مادی عصر خود است».2 بعدها -تقریبا دو دهه بعد- رمان مشهور «چشم هایش» علوی نمونه ای از تاثیر رئالیسم سوسیالیستی بر ادبیات ایران است. علوی در توصیف استاد ماکان، شخصیت اصلی رمان «چشم هایش» می گوید: «استاد ماکان مرد بلندهمتی بود، خون دل می خورد، آرام بود و تودار، با کسی دوست نمی شد، از رجاله ها، از پشت هم اندازها، از آنهایی که نان را به نرخ روز می خورند، از آنهایی که جز شکم و تن خودشان هدف دیگری در زندگی نداشتند بیزار بود». علوی به ماکان شان قهرمانی می دهد و او را تابع ذهنیتی می کند که از قبل دارد. جهان علوی در این داستان جهان ساده و روشنی است: استاد ماکانی که علوی ارائه می دهد دارای کیفیتی حماسی است که از همان ابتدا در موقعیت نمادین و نه واقعی قرار می گیرد، زیرا می خواهد این نماد یا حماسه را تا آخر حفظ کند تا الگو شود. اتفاقا خود بزرگ علوی تا مدت های مدید الگوی نویسندگان بعد از خودش می شود.

تحول شتابان اقتصادی در دهه های چهل و پنجاه شمسی موجب شکل گیری آرایشی جدید از نیروهای اجتماعی شهر و روستا، آمیختگی و ایجاد نوعی حاشیه نشینی شهری شد که تاثیرات آن در ادبیات و سینما نمایان می شود. در این شرایط ادبیاتی شکل می گیرد که به صورتی ملموس و روشن، تنش های اجتماعی زمانه را بیان می کند. در این دوره بخشی از ادبیات ایران تحت تاثیر گورکی قرار می گیرد که طی آن نوعی همدردی بی واسطه با انبوهی از «نیروی کار ارزان» در شهر و روستا انجام می گیرد. در این شرایط ادبیات سویه آشکارتر به خود می گیرد، به این معنا که حالتی گزارش گونه پیدا می کند. «گزارش گونه ای» که به همان اندازه از «تاخیر در ادراک واقعیت» و «تخیل» که آن را فانتزی قلمداد می کند، فاصله می گیرد. نویسنده می کوشد تنها واقعیت را انعکاس دهد، اما کم وبیش چارچوب های ذهنی خود را مداخله می دهد. در این ادبیات جهان از نگاه نویسنده دارای خطوطی روشن و آشکار است که خواننده به سادگی متوجه نیت نویسنده می شود. نویسندگان مهمی مانند علی اشرف درویشیان و محمود دولت آبادی در آثار اولیه خود متاثر از چنین تصوری از واقعیت هستند. در این متون واقعیت سرراست بیان می شود و تاخیر در ادراک که لازمه متن ادبی است، با تعلل انجام نمی گیرد.

هرگاه از احمد محمود سخن نگوییم مثل آن است که از ادبیات ایران نگفته ایم، اما در احمد محمود نیز همان تاثیرات دیده می شود در «همسایه ها» و سپس «داستان یک شهر» پروسه کنجکاوی، آگاهی در شخصیت های داستانی در نهایت به تصمیمی ناگزیر منتهی می شود. این هر دو داستان وجه سیاسی دارند و به نظر می رسد لازمه داستان سیاسی همراه با نوعی صراحت باشد که با میانجی کمتری وارد ماجرا می شود. احمد محمود، نویسنده ای است که می داند چه می نویسد، می داند مقصد کجاست و این سبک از نوشتن می تواند به متن داستانی اش لطمه بزند، اما او همچون نویسندگان مشابه می خواهد قبل از هر چیز تاثیرگذار باشد.

پی نوشت : در کنار نویسندگانی که از اکتبر متاثر شده اند نویسندگانی هستند که کم تحت تاثیر امواج قرار گرفته اند. نویسندگانی مانند ساعدی، گلشیری و... و همین طور نویسندگان دهه ها و سال های اخیر که به ادبیات و یا در حقیقت سیاست ادبیات به مثابه شکلی از زندگی که بر روی پاهای خود ایستاده نگریسته اند.

* «دن آرام» توسط تاثیرگذارترین هنرمندان کشور، به آذین و احمد شاملو به فارسی ترجمه شده است.

1. «ادبیات و انقلاب» یورگن روله، علی اصغر حداد، انتشارات نیلوفر

2. «هنر و ماتریالیسم»، بزرگ علوی