پانیذ زرتابی
«سرزمین بی حاصل» از مهم ترین اشعار تی اس الیوت است که اخیرا با ترجمه حسن شهباز در انتشارات نگاه به چاپ رسیده است. این کتاب با هدف بازنشر آثار مولفان و مترجمان قدیمی و نام هایی به چاپ رسیده که آثارشان به لحاظ نثر پیراسته فارسی برای مولفان، مترجمان و خوانندگان نسل های جدید آموزنده است. مترجم در مقدمه این کتاب می نویسد تی اس الیوت در جهان کنونی یک نام بلندآوازه و اثر منظوم او «سرزمین بی حاصل» و «چهار کوراتت» او از سروده های مهم قرن بیستم است. شعر بلند منظومه «سرزمین بی حاصل» به عقیده بسیاری از هنرشناسان، مظهر کمال سخنوری در زبان و ادبیات انگلستان قرن بیستم و نمودار بارزی از شیوه شاعری در دوره معاصر به شمار می رود. همین منظومه سبب شد که منتقدان ادب شناس جهان، الیوت، این شاعر برنده جایزه ادبی نوبل را بزرگ ترین شاعر انگلیسی قرن خود بدانند. از نظر مترجم این مجموعه شعر الیوت، «دشواری اصلی شناخت الیوت و ره یابی به تفکرات او در شیوه کلام و نحوه بیان او است که خواننده شعردوست را از شور و شوق مطالعه باز می دارد. آنچه او سروده، از آغاز تا پایان، مشحون از رمز و کنایه و استعاره است و از آن رو که سراینده فیلسوفی است ژرف نگر بر عالم پراسرار آدمی، لاجرم برای پی بردن به مفاهیم گسترده سخن او، باید بسیار دانست و حین مطالعه شعر او از مرور مداوم و مراجعه پیاپی کتاب های مورد استناد او نهراسید و از راه طلب بازنماند». شعر سخت خوان الیوت از دید شهباز، در همان حال که شعر است و از موسیقی کلام و آراستگی واژه ها برخوردار، بیان کننده متعالی ترین اندیشه ها و پیچیده ترین واکنش های روان انسانی است. از این رو است که ترجمه آثار الیوت همواره با دشواری روبه رو بوده است. «برگردان شعر او به هر زبان، حتی زبان های دیگر اروپایی که با هم خویشاوندی دارند، بسیار مشکل است و این اشکال زمانی رو به فزونی می گذارد که مترجم از دیار شرق باشد و بخواهد با یک فرهنگ مجزا، آن را با همه اشارات و اصطلاحات متداول قومی و تاریخی و مذهبی، که بین اقوام اروپایی معمول و شناخته است، به زبان خویش ترجمه کند و در همان حال بکوشد که غنای شعر و اصالت کلام را از دست ندهد. شاید سبب همین باشد که الیوت، با وجود آنکه نامش برای اکثر شیفتگان ادب جهان آشنا است و آثارش در بسیاری از دانشگاه های جهان تدریس می شود، تعداد ترجمه های آثار منظوم و منثور او، زیاد نیست و در زبان فارسی هنوز این امر مهم انجام نپذیرفته است». زبان خاص الیوت و رمزهای سخن تا حدی بود که موجب شد پیشنهاد دوست شاعرش، ازرا پاوند را درباره تعداد سطور «سرزمین بی حاصل» بپذیرد و هشتصد سطر را به چهارصدو سی و سه سطر تقلیل دهد. تی اس الیوت با شعر فارسی نیز به واسطه خیام آشنا بود و البته این آشنایی فراتر از حد معمول بوده و الیوت از تاثیر خیام سخن می گوید. او نوشته است که شیفته رباعیات خیام شده و وقتی نسخه ای از رباعیات خیام با ترجمه فیتز جرالد به دستش می رسد و آن را می خواند، چنان تاثیری بر او می گذارد که تصمیم می گیرد شاعر شود. این کتاب علاوه بر ترجمه اشعار، نقد و تحلیل شعر و نیز فهرستی از آثار مورد استفاده در ترجمه «سرزمین بی حاصل» را در بر دارد.