عطار نیشابوری قافله سالار مستان عشق

الهه آرانیان

کاشف مولانا، رهسپارِ هفت شهر عشق، عطار نیشابوری، شاعر بزرگ قرن ششم و هفتم هجری، از شاعران و عارفان بزرگ ادب فارسی است که تاثیرش بر سعدی، حافظ و مولانا آشکار است. عطار نیشابوری از معدود بزرگان ادبیات فارسی است که هم در شعر و هم در نثر صاحب‌‌ سبک است. «الهی‌نامه»، «منطق‌الطیر» و «اسرارنامه »عطار منبع و ماخذ بسیاری از تمثیلات و حکایاتی است که بعدها کامل‌ترش را در آثار سعدی و مولوی و جامی می‌بینیم. تذکرةالاولیا نیز از مهم‌ترین منابع درباره عارفان صاحب‌نام و ذکر حکایت و سرگذشتشان است. آثار عطار نیشابوری همه از تفکر در آیات الهی و سپس تفکر در احوال درون می‌گویند. سیمرغ عطار ما را به وحدت و تفکر در خود می‌خواند و الهی‌نامه‌اش پیام مهمی به انسان معاصر می‌دهد؛ این‌که در های‌وهوی زمانه از احوال خود غافل نشود و هرآن‌چه می‌خواهد در خود جست‌وجو کند. به مناسبت ۲۵ فروردین، روز بزرگداشت حکیم عطار نیشابوری با دکتر اسماعیل آذر، استاد زبان و ادبیات فارسی که قصد دارد الهی‌نامه عطار را به شیوه‌ای کاربردی تحلیل کند، درباره این شاعر و نویسنده بزرگ و پیام مهم او برای انسان امروز و نیز تاثیرش بر شاعران بعد از خود گفت‌وگو کرده‌ایم.

وامداری عطار به سنایی غزنوی
دکتر امیر اسماعیل آذر، عطار نیشابوری را یک توده تفکر می‌داند و معتقد است: «عطار یک نام نیست، عطار یک توده تفکر است. شاید اگر سنایی غزنوی نمی‌بود، عطار هم وجود نداشت. بیشتر عمر عطار در قرن ششم هجری و بخشی از آن در قرن هفتم گذشته است. او هفت اثر دارد، مهم‌ترین شان الهی نامه، منطق‌الطیر، اسرارنامه، مختارنامه، مصیبت‌نامه، دیوان شعر و تذکرةالاولیا به نثر است».

توجه ویژه عطار به درون انسان
این استاد زبان و ادبیات فارسی درباره محتوای آثار عطار می‌گوید: «در منطق‌الطیر شما به وحدت می‌رسید. در اسرارنامه بیشتر بحث پیرامون باطن اشیاست که با ظاهرشان چه تفاوتی می‌تواند داشته باشد. در الهی‌‌نامه شش پسر هستند که پدرشان پادشاه است و هرکدام آرزویی دارند و چیزی می‌خواهند. در نهایت به این نتیجه می‌رسند که هرآن چه در جست‌وجوی آن هستند، باید در خودشان پیدا کنند. انسان امروز باید آثار عطار به‌ویژه الهی‌نامه را بخواند. «هرموت ریتر»، مستشرق بزرگ آلمانی اثر مهمی به نام «دریای جان» در دو جلد دارد که به‌طور کامل پیرامون آثار عطار نوشته‌ است. البته زحمات استاد شفیعی کدکنی را نمی‌شود نادیده گرفت که تصحیحش از آثار عطار بی‌نظیر است. خلاصه حرف عطار در یک رباعی آمده ‌است:
«ای نسخه نامه الهی که تویی
ای آینه جمال شاهی که تویی
بیرون ز تو نیست هرچه در عالم هست
 در خود بطلب هرآن چه خواهی که تویی».
 عطار، بسیار زیاد به درون اهمیت می‌دهد به ویژه در الهی‌نامه. به نظر من شیوه اندیشه عطار پیوند دارد با آیه شریفه قرآن(نفخت فیه من روحی)».

جاری‌شدن حقایق بر زبان دیوانه‌ها
دکتر آذر در بخش دیگری از سخنانش به تمثیل‌های عطار نیشابوری اشاره می‌کند که تعدادی از آن‌ها از زبان دیوانگان است: «عطار یک تفکر منسجم و ساختارمند است. شما در آثار او به عقلای دیوانه یا عقلای مجانین می‌رسید. او خیلی حرف‌ها را از زبان دیوانگان می‌زند. در منطق الطیر یازده، دوازده تمثیل از زبان دیوانه‌هاست و الهی‌نامه حدود ۲۰حکایت راجع‌به عقل، دل، نفس و شیطان دارد که بسیار خواندنی است.»
دکتر آذر در پایان، درباره تاثیر عطار بر شاعران بعد از خود می‌گوید: «هر متنی یک پیش‌متن دارد. بعید است در جهان متنی بدون پیش‌متن باشد. عطار به‌عنوان یکی از قله‌های عرفان و تصوف مطرح است و باید داخل دالان و سپنتای اندیشه او شد و از کوه عرفان او بالا رفت تا به قله رسید. بعد از او شاعرانی مثل مولوی، حافظ، سعدی و جامی تحت تاثیرش بوده‌اند. وقتی مولوی می‌گوید:« هفت شهر عشق را عطار گشت»، یعنی آثار عطار را خوانده‌اند و مرور کرده‌اند. هر شاعری باید آثار شاعران پیش از خود را بخواند وگرنه شعرش قابل اعتماد نیست.»