شیما بهره مند

حتی در روشن ترین گاه روز، زمان می گذرد بی سروصدا چون دزدی در شب. چنان به زمان خیره شو و بر سرش فریاد بزن، تا از شدت ترس بایستد - رستگاری یا فاجعه؟ اما هنگامی که از گذشته دور چیزی باقی نمی ماند، پس از مرگ آدم ها، پس از تباهی چیزها، تنها بو و مزه باقی می مانند که نازک تر اما چابک ترند، کم تر مادی اند، پایداری و وفای شان بیش تر است، دیرزمانی چون روح می مانند و به یاد می آورند؛ منتظر، امیدوار، روی ویرانه های همه چیزهای دیگر می مانند و بنای عظیم خاطره را بی خستگی روی ذره های کم وبیش لمس نکردنی شان حمل می کنند.

مارسل پروست، در جست وجوی زمان ازدست رفته، طرف سوان ادراک زمان بحران انسان امروزی است که ازقضا محدود به پدیده شتاب نیست. بیونگ چول هان، باور دارد که عصر شتاب دیگر به سر رسیده است و آن چه ما اکنون به عنوان شتاب احساس می کنیم نشانه آشفتگی زمانی است. هان، با طرح مفهوم «زمان پریشی»، دورانی را نشاندار می کند که ادراک ما از زمان با اختلالات و احساسات کاذب همراه است. «زمان فاقد ضرباهنگی نظم دهنده است و به همین دلیل است که ناموزون می شود». زمان با سرعت تمام در حرکت است و طرفه آنکه حس شتاب زندگی درواقع ناشی از ادراک ما از زمان است که بی جهت مثل برق می گذرد. به نظر می رسد شتاب و زمان پریشی و ادراک ما از زمان، مقولاتی هم جوارند. اما برخلاف ظاهر، زمان پریشی با شتاب بیش تر نسبت ندارد بلکه عامل اصلی زمان پریشی، «اتمیزه کردن یا ذره سازی زمان» است. نقطه بحرانی قضیه اینجاست که آشفتگی زمانی به هیچ تجربه ای از دیرند راه نمی دهد و «هیچ چیز نمی تواند زمان را از حرکت بازدارد». زندگی دیگر به قالب ساختاری نظم دهنده که به خلق دیرند منتهی شود درنمی آید و از این رو همه چیز موقتی و زودگذر و ناپایدار است.

هان، اتمیزه کردن زندگی را با هویت اتمیزه شده در پیوند می داند و هشدار می دهد که ما عمیقا در معرض این هستیم که زمان و مکان، حتی جهان، و نیز با هم بودن را از دست بدهیم. پدیده ای که از آن با عنوان «تهی شدگی از جهان» تعبیر می کند و آن را از مظاهر زمان پریشی می خواند. چول هان با وام گرفتن از تعبیر «شب شتاب زده بی خوابی» آدورنو، مفهوم دیگری را پیش می کشد که با شتاب، خاستگاه یکسان دارند: دیرند تهی. «دیرند تهی منافاتی با گسست زمان ندارد، بلکه هم جوار آن است... و به شکل فعلی پرشتاب، خاموش و سلبی است، آن زمان باقی مانده است که در آن دیگر کاری برای انجام دادن یا ساختن وجود ندارد؛ یعنی صورت زمانی از فعلی تهی». چول هان، دیرند تهی و گسست زمان را از پیامدهای سلب دلالت زمان از امور و چیزها می داند و تشویش خاطر ناشی از فعل شتاب زده در طول شب به شکل دیرند تهی بی خوابی ادامه می یابد. اینجاست که از شب بی خوابی آدورنو نقل می کند: «قاعده ای برای ساعت های رنجبار بی خوابی وجود دارد که، بی آن که انتظاری برای پایان یا طلوع در میان باشد، مذبوحانه بکوشیم دیرند تهی زمان را فراموش کنیم. به راستی وحشت بارترین شب ها همانا شب های بی خوابی اند که انگار در آن ها زمان در خود می فشرد و بی هیچ ثمری از دست ما می لغزد و می رود... اما چیزی که در این انقباض ساعت ها پدیدار می شود نقطه مقابل زمان تحقق یافته است. اگر در زمان تحقق یافته نیروی تجربه طلسم دیرند را می شکند و گذشته و آینده را در زمان حال گرد هم می آورد، دیرند در شب شتاب زده بی خوابی برانگیزنده ترسی تحمل ناپذیر می شود». دیرند تهی در نظر هان، زمان بی مفصل و بی جهت است که در آن هیچ لحظه قبل و بعد معناداری وجود ندارد - نه خاطره ای و نه انتظاری. از اینجا پای مقوله مرگ به میان می آید. با توجه به بی نهایت بودن زمان، عمر کوتاه آدمی یک «هیچ» است. و مرگ جبر و خشونتی که از بیرون زندگی را نابهنگام پایان می بخشد، و آدمی پیش از آن که موعدش سر برسد نابهنگام تلف می شود. اما اگر مرگ نتیجه زندگی و پایان یک عمر زندگی باشد، دیگر به شکل جبر و خشونت پدیدار نمی شود. «فقط صورت های زمانی مربوط به پایان است که می توانند در برابر بی نهایت بودن نامطلوب دست به خلق دیرند یا زمان تحقق یافته معنادار بزنند». و خواب از دید هان، شکلی از پایان است. پایانی که رمان «در جست وجوی زمان ازدست رفته» مارسل پروست با آن آغاز می شود: «دیرزمانی زود به بستر می رفتم.» چول هان دست روی مفهوم مفقوده این عبارت می گذارد که در بازگردان آلمانی (و البته فارسی) ندید گرفته شده است: «bonne heure». مسئله بر سر لفظی با دامنه معنایی گسترده درباره زمان و خوش وقتی است. «خوش وقت یا ساعت سعد» نقطه مقابل بی نهایت نامطلوب است و دیرند تهی، دیرند نامطلوبی است که در آن نمی توان خوابید. «زمان ازهم گسسته یا ناپیوستگی ریشه ای زمان» امکان یادآوری و خاطره نمی دهد. فرایندهای ادراک و عملکرد حافظه در رمان پروست، دیرند تهی را نفی می کند و برعکس، تجربه رهایی بخشی از تداوم را ترسیم می کند. «نویسنده میان خواب، رویا و بیداری، در فضای دلپذیر تصاویر خاطره و ادراک، رفت وآمدی آزاد میان گذشته و حال، میان نظم سخت و سردرگمی بازی گوشانه، تعلیقی آرام را صحنه سازی می کند».

در قرائت بیونگ چول هان، هیچ گسست زمانی ای وجود ندارد که قهرمان داستان را به درون دیرند تهی پرتاب کند. چه بسا راوی خفته پروست، بازیگر و حتی حاکم بر زمان است: «آدم خفته رشته ساعت ها و ترتیب سال ها و افلاک را حلقه وار در پیرامون دارد». و حتی اگر هرازگاهی دچار سردرگمی و رنجش شود به پایان فاجعه باری ختم نخواهد شد، بلکه به قول پروست «فرشته خوب یقین» به یاری می شتابد: «هنگامی که در میانه شب بیدار می شدم به همان گونه که نمی دانستم کجا هستم، در لحظه اول نمی دانستم حتی کیستم... اما آن گاه یاد - نه هنوز آن جایی که بودم، بلکه برخی از جاهایی که در گذشته آن جا بودم یا می شد بوده باشم- چون امدادی آسمانی به سراغم می آمد تا مرا از خلئی که خود به تنهایی توان رهایی از آن را نداشتم بیرون بکشد؛ در یک ثانیه از ورای قرن ها تمدن می گذشتم و پیکره گنگ چراغ نفتی، و سپس پیرهن های یقه برگشته، آهسته آهسته تصویر اصلی مرا از نو بازمی ساخت». گوش های فرد خفته بدین ترتیب، به جای صداهای بی نام ونشان و پارازیت های بیرونی یا صدای تیک تاک بلند ساعت که در بی خوابی و دیرند تهی اثر دارد، از صدایی پرطنین پر می شود، و حتی تاریکی شب رنگارنگ به نظر می رسد درست مانند کالیدوسکوپ: «دوباره می خوابیدم، و گاهی فقط برای لحظه های کوتاهی بیدار می شدم، همان اندازه که خش خش درونی روکش چوبی دیوار را بشنوم، چشم بگشایم و به کالیدوسکوپ تاریکی خیره بشوم، به یاری هوشیاری گذرایم لذت خوابی را بچشم».

چول هان، زمان پروستی را در نقطه مقابل دیرند تهی و زمان پریشی ای تعریف می کند که مبتلابه عصر ما است. استراتژی زمانی پروست علیه عصر شتاب زدگی را می توان کمک به زمان برای به دست آوردن دوباره دیرند و بازگرداندن عطر و رایحه اش به آن تعریف کرد. چول هان، زمانمندی روایی مارسل پروست را واکنشی به «دوره شتابناک» تفسیر می کند؛ عصری که به گفته پروست لذت تماشا را در نطفه خفه می کند. اینک نوبت جوهره معطر رمان پروست یعنی «کلوچه مادلن» می رسد. هان، تجربه اصلی رمان «در جست وجوی زمان ازدست رفته» را رایحه ای متعلق به عطر و طعم کلوچه مادلن آغشته به چای می داند و می نویسد: «وقتی مارسل یک قاشق چای خوری را با تکه خیس شده کلوچه مادلن در دهانش می گذارد احساس شادی و لذت شدیدی به او هجوم می آورد: خوشی دل انگیزی، خودبه خود، بی هیچ شناختی از دلیلش مرا فراگرفت. یک باره با انباشتنم از گوهره ای گران بها، کشمکش های زندگی را برایم بی اهمیت، فاجعه هایش را بی زیان و گذرایی اش را واهی کرد، یا شاید این گوهر در من نبود، خود من نبودم. دیگر خودم را معمولی نمی دیدم، بود و نبود برایم یکی نبودند، خودم را میرا حس نمی کردم». «اندکی زمان در حالت ناب» به مارسل داده می شود؛ جوهره معطر زمان که حس دیرند را القا می کند. گویی مارسل از اقتضائات زمان خلاصی یافته و «کیمیاگری زمان احساسات و خاطرات را در بلور زمانی خلاصی یافته از حال و گذشته» درهم آمیخته است. پروست از طریق تزریق دیرند به چیزها به زمان، رایحه می بخشد. این راهکار بنا را بر این می گذارد که ما به لحاظ تاریخی وجود داریم و هریک صاحب سرگذشتی هستیم. از این روست که «رایحه دیرند رایحه درون ماندگار است». حس بویایی چنان که چول هان اشاره می کند، اندام یادآوری و بیداری است. «حافظه غیرارادی» - مفهومی که در تلقی پروست با نوشتن درهم تنیده شده و اتفاقی و خودانگیخته و فارغ از محتویات حافظه و دست آخر، خارج از قلمرو اراده است- به باور چول هان، می تواند ناشی از تجربیات لمسی یا شنیداری و بصری باشد، اما خاطره ای که با طعم و بوی چای برانگیخته می شود از خود، رایحه و عطر شدید و خاصی از زمان متصاعد می کند که گویی تمام گذشته راوی را احضار می کند.«بوها و عطرها به گذشته بسیار دور می روند و بازه زمانی گسترده ای را لمس می کنند و به این ترتیب زمینه را برای احیای نخستین خاطرات فراهم می کنند. عالم کودکی که گمان می رفت از دست رفته است چه بسا دوباره از دل رایحه ای جان بگیرد». به تعبیر هان، «ذره های کم وبیش لمس نکردنی چای» توان آن را دارد که «بنای عظیم خاطره» را در خود جای دهد. مزه و بو از مرگ افراد و زوال اشیا جان سالم به در می برند؛ «آن ها جزایری از دیرند هستند در دل رودخانه خروشان زمان». رایحه، سرشار از تاریخ است و از این رو هان معتقد است حس بویایی حسی حماسی-روایی است که رخدادهای زمانی را پیوند می دهد، درهم می تند و در یک تصویر و در یک روایت فشرده می کند. رایحه ای که با تصاویر و تاریخ آغشته شده است خود را در یک هویت و خودنگاره قاب بندی می کند و خطر ازهم پاشیدگی هویت را از بین می برد. اما رایحه کند است؛ وجه انتقادی جستار «بلور معطر زمان» چول هان نیز از همین جا مایه می گیرد. رایحه با عصر شتاب سازگار نیست، چراکه نمی توان با همان سرعتی رایحه ها را تعقیب کرد که تصاویر را دنبال می کنیم. برخلاف تصاویر، به رایحه ها نمی توان سرعت بخشید. پس عصر شتاب «عصری است فاقد رایحه». رایحه زمان تجلی دیرند است و به این ترتیب، از اقدام و لذتی آنی گریزان است.در تفسیر چول هان، تجلی دیرند روی تجربه پروست تا می خورد. او معتقد است رویکرد زمانی پروست به روایت با چارچوب بندی رخدادها و ادغام آن ها در یک کل منسجم و طبقه بندی دوره ها، علیه ازهم پاشیدگی زمانی قد علم می کند و «به این ترتیب رخدادها باعث می شود که زندگی عاری از احتمالات محض به نظر آید و به زندگی معنا بخشد. ظاهرا برای پروست محرز است که زندگی در عمیق ترین لایه خود بیانگر یک شبکه متراکم بافته شده از وقایع مرتبط است که بی وقفه میان رخدادها رشته های جدیدی می تند و آن ها را دوچندان و تاروپودشان را چنان متراکم می کند که حتی میان کوچک ترین نقطه گذشته مان با دیگر نقاط زندگی مان شبکه ای غنی از خاطره های گوناگون به هم می پیوندند که فقط باید میان شان انتخاب کرد». در قرائت چول هان از رمان «در جست وجوی زمان ازدست رفته»، پروست در مقابل فقدان ارجاعات در زمان حال ناپیوسته که در آن زمان در خطر فروپاشی است، نوعی بافت زمانی از ارجاعات و شباهت ها را می نشاند. فقط کافی است که انسان نگاهی عمیق تر به هستی داشته باشد تا متوجه شود که همه چیز در هم تنیده شده و خردترین جزء با کل جهان در تعامل و ارتباط است، اما عصر شتاب فرصتی برای عمق بخشیدن به ادراک نمی دهد. هان همچنین به فواصل زمانی و آستانه ها در کار پروست اشاره می کند که به «توپولوگی پاسیون» (محل بروز درد و رنج) تعلق دارند. «آن ها ساحت فراموشی، فقدان، مرگ، ترس و اضطراب و البته اشتیاق، امید، ماجراجویی، وعده و انتظارند». هان، فاصله زمانی را از برخی جنبه ها منشا درد و رنج می خواند. به خاطر آوردن نیز به «پاسیون» (درد و رنج) بدل می شود وقتی علیه زمانی قد علم می کند که گذشته را به دست فراموشی سپرده است. از این منظر است که هان، رمان «در جست وجوی زمان ازدست رفته» پروست را «داستان پاسیون» می نامد.

پاسیون دیگری که چول هان در بستر تفسیر کار پروست شناسایی می کند، «آنی بودن» است که می تواند به پاسیون بدل شود. او برای شرح این تفسیر از اکنون و آنی بودن، دوگانه «زائر» و «گردشگر» را فرامی خواند. در این تلقی، مسیر زائر فضایی خالی میان دو مکان نیست که بتوان آن را در مدت زمانی طی کرد، بلکه مسیر همان مقصد است که زائر باید به آن برسد. در این جا در راه بودن اهمیت بسیار دارد. مسیر زائر معبری ساده نیست، گذار به طرف «آن جا»ست. از حیث زمانی، زائر در مسیر به طرف آینده ای می رود که در آن امید رستگاری دارد. اما گردشگر هیچ گذاری نمی شناسد. همه جا برای او «این جا» و اکنون است. گردشگر به معنای واقعی کلمه در راه نیست. کلی سازی این جا و اکنون، فضاهای بینابینی را بی معنا می کند. درواقع جهت گیری صرف به طرف هدف، فضای بینابینی را بی اهمیت می سازد و آن را به گذرگاهی فاقد هرگونه ارزش ذاتی تقلیل می دهد. با این وصف، «شتاب تلاشی برای ناپدیدکردن کامل فاصله است که برای غلبه بر بینابینی ضروری است». در عین حال، معناشناسی غنی مسیر محو می شود و مسیر دیگر عطر و بویی متصاعد نمی کند و چه بسا خود مسیر هم ناپدید می شود. از تبعات عصر شتاب، یکی فقر معناشناختی جهان است و اینکه، مکان و زمان دیگر معنای چندانی نخواهند داشت. «اگر فاصله زمانی-مکانی منحصرا ذیل وجه سلبی فقدان و تعلل فهمیده شود، تلاش هایی در جهت ناپدیدی کامل این فاصله زمانی-مکانی صورت خواهد گرفت. حافظه الکترونیکی یا سایر امکانات فنی بازتولید فاصله زمانی را که عامل فراموشی است از میان می برد. آن ها امری را که در گذشته بوده در چشم برهم زدنی قابل فراخوانی و قابل دسترسی می کنند. هیچ چیز نمی تواند از دسترسی فوری بگریزد. فواصل زمانی که مخالف آنی و لحظه ای بودن عمل می کنند حذف می شوند. پست الکترونیکی خود را با از بین بردن کامل مسیرها در حکم فواصل مکانی تصوری از آنی بودن را خلق می کند. پست الکترونیکی خود را از شر فضا خلاص می کند».بدین سان، فواصل زمانی از بین می روند تا هم زمانی ایجاد کنند و هرگونه فاصله حذف می شود تا همه چیز در این جا و اکنون در دسترس باشد. و دست آخر «آنی بودن به پاسیون بدل می شود». قضیه به همین جا ختم نمی شود؛ چراکه هر چیزی که نتواند در زمان حال عرضه شود وجود ندارد، پس همه چیز باید زمان حال شود. برای تحقق این امر، فضاها و زمان های بینابینی که دست به حذف زمان حال می زنند فسخ می شوند و فقط دو حالت وجود دارد: هیچ و حال. دیگر بینابینی در کار نیست، اما در تفکر نقادانه چول هان، «هستن چیزی فراتر از در زمان حال بودن است» و اگر هر امر بینابینی حذف شود زندگی بشر بی بضاعت خواهد شد. از این روست که او بر اهمیت «آستانه ها» تاکید می کند. بستر رویکرد انتقادی بیونگ چول هان در اینجا نیز به روال اغلب آثار او، فضای دیجیتال، اینترنت و فرایندهای تبادل اطلاعات است. «کلیت بخشی به این جا آن جا را حذف می کند. فقدان آستانه به الزام دید کامل و به در دسترس بودن تمام عیار بازمی گردد. آن جا در توالی بی وقفه رخدادها و احساسات و اطلاعات ناپدید می شود». و این ادعا که همه چیز این جاست و آن جا دیگر اهمیت ندارد، فراگیر می شود. در این وضعیت، «انسان دیگر مخلوقی در آستانه نیست، با آن که آستانه ها مایه درد و رنج اند، نویدبخش لذت و شادی نیز هستند»؛ تجربه ای که در رمان پروست به سرحد خود می رسد. آستانه ها و فواصل زمانی اما در نگاه هان، وظیفه دیگری نیز به عهده دارند و آن، وظیفه نظم بخشی و ساختارمندی است. بدون فواصل زمانی با کنار هم قرار گرفتن بی ساختار و بی جهت یا درهم ریختگی رخدادها مواجهیم. از این روست که هان معتقد است فواصل زمانی نه تنها ادراک بلکه زندگی را نیز شکل می دهد. «گذارها (معابر) و برش ها (مقاطع) به زندگی جهت مشخص و در نتیجه معنا می بخشند. حذف فواصل زمانی باعث ایجاد فضایی بی جهت می شود». فضای اینترنت نیز از این منظر، فضایی بی جهت و مجموعه ای از اتصالات یا پیوندهایی است که فرق چندانی با هم ندارند. هیچ جهت یا گزینه ای در آن بر دیگری اولویت ندارد و چه بسا هر آن می توان تغییر جهت داد. قطعیتی در کار نیست و همه چیز در حالت تعلیق به سر می برد. فضای اینترنت «از رخدادها و واقعیت های ناپیوسته» تشکیل شده که در آن نه پیشرفتی ممکن است و نه توسعه ای حاصل می شود. از دیدگاه هان، فضای اینترنت فضایی غیرتاریخی است و زمان فضای اینترنت یک زمان حال ناپیوسته و نقطه مانند است.«ما از یک لینک به لینک دیگری و از اکنون به اکنون دیگری در حرکت ایم». و به این ترتیب، لحظه اکنون حامل هیچ دیرند و تداومی نیست و «فشردگی رخدادها، تراکم اطلاعات و تصاویر درنگ را ناممکن می کند. توالی برق آسای برش ها مجال هیچ درنگ نظرورزانه ای نمی دهد». از این روست که بیونگ چول هان در جستاری فلسفی در باب هنر درنگ کردن به نام «رایحه ی زمان»، با فراخواندن تجربه پروستی و ارجاع به زمان ازدست رفته، بحران ادراک زمان را پیش می کشد و راه برون رفت از این وضعیت را احیای زندگی نظرورزانه و درنگ کردن می داند. از دید چول هان، این دوران نیز به رغم تمام فراز و نشیب ها، سلطه سرمایه داری اطلاعاتی و غلبه رژیم اطلاعات، که موضوع کار انتقادی چول هان است، باز هم رایحه مختص به خود را دارد، گیرم امکان این دوران حیات مستلزم «احیای زندگی نظرورزانه» باشد.