الهه آرانیان

سعدی شیرازی یکی از آن شاعران بزرگ ادب فارسی است که بر قله شعر نشسته‌ و بعد از هشت قرن، سخنش به شیرینی قند و ارزشمندی گوهر است. تعداد ارادتمندان شیخ اجل نه تنها در مرزهای ایران کنونی، بلکه در گستره ایران فرهنگی-تاریخی نیز بی‌شمار است. مردم کشورهای فارسی‌زبان مانند افغانستان و تاجیکستان به آثار منظوم و منثور سعدی علاقه فراوان دارند و گلستان و بوستان جزو کتاب‌های محبوبشان است. به مناسبت روز بزرگداشت سعدی در اول اردیبهشت ماه، از محبوبیت شیخ اجل، سعدی شیرازی در میان اهالی تاجیکستان و افغانستان می‌خوانید.

سعدی ،محبوب تر از بیدل در افغانستان

گفت‌وگو با استاد محمدکاظم کاظمی، شاعر و پژوهشگر اهل افغانستان درباره جایگاه سعدی و آثارش در میان مردم این کشور از گذشته تا امروز
 اول اردیبهشت ماه جلالی، روز بزرگداشت سعدی شیرین‌سخن و ذکر جمیل اوست: «ذکر جمیل سعدی که در افواه عوام افتاده است و صیت سخنش که در بسیط زمین رفته و قصب‌الجیب حدیثش که همچون شکر می‌خورند و رقعه منشآتش که چون کاغذ زر می‌برند ...».
هشت باب گلستان، ده باب بوستان ، قصاید و غزلیات سعدی شیرازی از قرن هفتم هجری تا امروز نگین انگشتری شعر فارسی هستند و بیت‌ها و مثل‌های چون قند او بر زبان مردم جاری است؛ نه تنها مردم ایران، بلکه دیگر ساکنان ایران بزرگ فرهنگی از جمله افغانستان هم ارادت ویژه‌ای به شعر و نثر سعدی دارند. همه‌ساله به مناسبت روز بزرگداشت این شاعر نویسنده تراز اول فارسی مراسم و همایش‌هایی در شهرهای مختلف افغانستان برگزار می‌شود. به مناسبت روز بزرگداشت سعدی شیرازی با استاد محمدکاظم کاظمی، شاعر و پژوهشگر اهل افغانستان درباره جایگاه سعدی و آثار او در این کشور گفت‌وگو کرده‌ایم.

سعدی در میان 5 شاعر محبوب مردم افغانستان
محمدکاظم کاظمی، شاعر و پژوهشگر اهل افغانستان، درباره جایگاه شعر و نثر سعدی  میان مردم این کشور و محبوبیت فراوان او می‌گوید: «در افغانستان در بین پنج  شاعر برتر زبان فارسی(فردوسی، حافظ، سعدی، بیدل و مولانا) که مردم به شعرشان علاقه دارند، سعدی از جایگاه خاصی برخوردار است. شاید سعدی یکی از شاعرانی باشد که در کنار حافظ آثارش  میان مردم کاربرد بیشتری دارد. به عبارتی می‌توانیم بگوییم در افغانستان، سعدی و حافظ محبوبیت بیشتری دارند. این تصور که گفته می‌شود همچنان که ایرانی‌ها به حافظ علاقه دارند، مردم افغانستان هم به بیدل دهلوی علاقه دارند، دقیق نیست. محبوبیت بیدل، محبوبیت خاص و نخبگانی است و در حلقه‌ها و جلسه‌های ادبی و محافل شاعران، جایگاه ویژه‌ای دارد ولی عموم جامعه افغانستان، به سعدی و حافظ علاقه بیشتری دارند.

شعر سعدی در کتاب های درسی
در سال‌های گذشته در مکتب‌خانه‌های افغانستان کتاب‌های گلستان و بوستان از منابع درسی بود و حالا هم در کتاب‌های درسی مدارس از سال‌های اول ابتدایی تا سال‌های بالاتر معمولاً شعر و نثر سعدی درج می‌شود. خیلی از شعرهای سعدی را آوازخوان‌های افغانستان خوانده‌اند و مردم افغانستان در محاوره و گفت‌وگوی روزمره خود از اشعار و مثل‌های سعدی بسیار استفاده می‌کنند.

خوش نشینی گلستان و بوستان در تاجیکستان
یادداشت اختصاصی شاه‎ منصور شاه‌میرزا،ادب پژوه تاجیک برای روزنامه خراسان
نام و شهرت شیخ اجل سعدی شیرازی در ماوراءالنهر در ردیف بزرگان ادب فارسی قرار دارد و این شاعر شیرین‌سخن را بیشتر با غزل‎های دلنشین و دو شاه‌اثر جهان‌شمولش، بوستان و گلستان می‌شناسند. حکایات گلستان گل‎ا‌فشان و ابیاتی از بوستان همیشه‌بهار بوده و هست.

باورمندی به شعر سعدی در تاجیکستان
 استاد صدرالدّین عینی (1878-1954) که به فرموده شادروان سعید نفیسی "علامه زمان" (روزنامه"شفق سرخ"، پنج‌شنبه‌، 11 اسفندماه سال 1305 (3 مارچ سال 1927)، سال پنجم، شماره 699، ص. 3) بود، در کتاب ارزشمند خویش، یاددشت‎ها که برحق دانشنامه تمام‎عیار بخارای قرن 19 میلادی است، حکایتی را می‌آرد که در آن پدرش برای دور کردن ترس از وجود فرزند نورسش از خرافات جاهلان از شعر سعدی مدد می‌جوید:
 "پدرم خندید و گفت:
 - شیخ سعدی نام یک آدم کَلان (به معنی  بزرگ و مشهور) دانشمند گذشته‌اند و آن کس گفته‌اند که «دیو با آدم نیامیزد، مترس، بل بترس از آدمان دیوسار». بنابراین دیو به آدم ضرر رسانده نمی‌تواند و از همه چیز آدم زور (قوی) است. اگر هر وقت به نظرت چیزی نماید (نمایان شود، ظاهر گردد)، نترس و همین سخن شیخ سعدی را به یادت آر که آن کس هیچ گاه دروغ نمی‌گفت.
 این خاطره از جایگاه ممتاز سعدی در میان مردم ماوراءالنهر حکایت دارد که پدر عینی یکی از مردمان عادی ولی صاحب‎سواد آن خطّه است. همچنین، نظر به نوشته عینی زمان نورسی(نوجوانی) گذار او به قبرستان ده شان، روستای ساکتری می‌افتد در سنگ قبری این چهار مصرع سعدی نوشته شده بود:
 شنیدم که جمشید فرخ‌سرشت
 به سرچشمه‌ای بر به سنگی نوشت:
 بدین چشمه چون ما بسی دم زدند
 برفتند چون چشم برهم زدند.

تاثیر شعر سعدی بر شاعران از خراسان تا بخارا
جای دیگر، عینی ذکر می‌کند که آثار سعدی در مدارس عالی بخارا در ردیف کتاب‎های بزرگان دیگر ادبیات فارسی تعلیم داده می‌شد. استاد عینی تأکید می‌کند که در زمان او(صدر الدین عینی) ادبای این سرزمین با آثار سعدی انس‎والفت قرین داشته و در پیروی از آثار او نوشته‎ هایی انشا نموده‌اند. از جمله شمس‌الدین شاهین (1865-1896) در هوای بوستان چند مثنوی می‌سراید.شاهین غیر از غزل، قصیده، قطعه و امثالش، دیگر آثار مهمه نیز نوشته است. از آن جمله یکی «تحفه دوستان» است به پیرویِ بوستان شیخ سعدی، لیکن ناتمام مانده".  
 از دیگر شعرای نامدار این دوره نقیب‎خان طغرل(1965-1919) است که در اشعار خویش مقام سعدی را بالا می‌داند و در قطعه‌ای بر این است که چهار نفر را می‌توان در ردیف بزرگ‎ترین گویندگان زبده ادبیات فارسی برشمرد:
 جهان نظم را سلطان چهارند
 که هر یک باغ دانش را بهارند
 اوّل فردوسی، آن کز خاک توس است
 از او روی سخن روی عروس است
 دوّم سعدی که او سر زد ز شیراز
 رسد شیرازیان را بر جهان ناز
 سوم سرو ریاض قُم، نظامی،
 کز او ملک سخن باشد تمامی
 چهارم انوری، تا سر برآورد
 چو آب پاک از خاک ابیورد

سعدی پژوهان در تاجیکستان
 همین طور، استاد عینی به عنوان اوّلین ادبیات‌شناس تاجیک در سال 1940 رساله "شیخ مصلح‌الدّین سعدی شیرازی" را در سمرقند انشا نمود که نخستین اثر در زمینه سعدی‌شناسی در ماوراءالنهر است و زندگی‎نامه و نقد آثار سعدی را به طور کامل فرا می‌گیرد و عینی با تالیف این اثر خشت اوّلین سعدی‌شناسی را در ورارود بنا نهاد و در سال 1945 «منتخب بوستان سعدی» را منتشر نمود.
 پس از اقدام‎های عینی در تحقیق آثار سعدی در بحبوحه جنگ دوم جهانی استاد ابوالقاسم لاهوتی و شریف‎جان حسین‌زاده کتاب سعدی شیرازی: سخن‎های وطن‌پروری و جنگ‎آوری (1942)را  منتشر نمودند.
 در سال 1956 منتخب کلیات سعدی به کوشش ابراهیم علیزاده و عبدالسلام دهاتی منتشر شد. در سال‎های بعدی کتاب‎های «چند ورق از «گلستان»» (1962)، «گلستان» (1962)، «منتخب غزلیات» (1977)، کلیات (عبارت از 4 جلد)» (1988)، «گلستان» (1988)، «گلستان» (2008)، «بوستان» (2008) در تاجیکستان منتشر شدند.
  بانو نظیره قهّارآوا در موضوع «سعدی و مقام او در انکشاف غزل» رساله علمی نگاشت که روزنه جدید در آموزش و تحقیق غزل‎های سعدی بود.
کتاب‎های دکتر ناظر عرب‌زاده، فیلسوف تاجیک "حکمت عملی سعدی"، «اندیشه‌های اقتصادی سعدی در «گلستان» و «بوستان»» (2012)، نوشته نصرالدین بابی‎شایف، اعلاخان افصح‎زاد، "در صف بزرگان" (1986)، دکتر شاکر مختار، کتاب "ادبیات تاجیک در فرانسه" (1985)، "فرانسه سعدی می‌خواند" (1987، با زبان روسی) از دیگر آثار ارزشمندی در زمینه سعدی‎پژوهی در تاجیکستان است.
 از دیگر فعالیت‎هایی که در موضوع معرفی سعدی و آثارش در تاجیکستان انجام شده، می‌توان از کتاب «بهار باران، شرح گلستان» محمّد غیاث‌الدّین رامپوری یاد آورد که با اهتمام شادروان عبدالمنّان نصرالدین به زیور طبع آراسته شد. طوری که رامیز عبدا...‌اف، محقّق تاجیک می‌گوید، شرح مذکور یکی از بهترین شروح به گلستان است:"محقق با مقام و جایگاهی که در تحقیق این مسئله پیدا نموده است، شرح محمد غیاث‎الدین را با نظرداشت ادامه‌ چنین روش در عصرهای بعدی به عنوان یکی از شرح‎های بهترین معرفی می‌کند".  
کلیات سعدی با تلاش صحاب‌الدّین صدّیق‎آف بار نخست در سال 1988 عبارت از چهار جلد منتشر شد. در نشرهای بعدی این کلیات بانو نظیره قهّارآوا با صدیق‎آف همکاری و همراهی نموده است. صدیق‎آف در پیشگفتار کتاب اشاره‌ می‌کند که نشر آن از ضرورت‎های مهم در علم تاجیک است و با آوردن شرح زندگی و کارنامه سعدی به صورت مفصل اقدام مهمی است برای عاشقان کلام معلم اخلاق. او می‌نویسد: "تدقیق علمی احوال و آثار و افکار و جهان‌بینی سعدی شیرازی، تعیین کردن مقام ادبی او در تاریخ ادبیات فارس و تاجیک، نشان دادن سهم او در رشد و کمال افکار بدیعی جهانی از امورات بسیار مهم و ضرور علمیست و در این راه محقّقین بی‌شمار در کشورهای گوناگون با زبان‎های مختلف چندی کوشش‎های مفید به کار برده، نتیجه‌های مطلوبی نیز به دست آورده‌اند."
در سال 2014 عابد شکورزاده، ادیب تاجیک شرح گلستان را تدوین نمود. موصوف در سال 2022 شرح بوستان سعدی را تهیه و منتشر کرد. وی شرح خود را در قیاس با نسخه‌های معتبر، از جمله حسین استاد ولی، محمدعلی ناصح، محمدعلی فروغی، بهاءالدین خرمشاهی و محمد خزاییلی تهیه نموده است.

نام سعدی در ردیف نام های محبوب تاجیکستان
بدین طریق می‌توان گفت تمامی آثار سعدی در تاجیکستان با خط سیریلیک منتشر و به دو اثر معروف او، گلستان و بوستان شرح‎های مفصل از سوی محققان این خطه نوشته شده است.
خوانندگان معروفی بر غزل‎های سعدی آهنگ بسته و آن ها را می‌خوانند. چندین خیابان و کوچه در شهر دوشنبه و دیگر شهرها نام سعدی را دارند و تاجیکان نام سعدی را بر فرزندانشان گذاشته‌اند.