نادر شهریوری (صدقی)

فوئنتس به چهارراه می ماند، چون یک فوئنتس وجود ندارد؛ مکزیکی، سرخ پوست اسپانیایی، اشرافی، فرانسوی، چپ گرا، مرکزگرا، مهاجر و... شکل هایی از فوئنتس اند. نمونه دیگر، ازرا پاوند؛ آمریکایی، ایتالیایی، شاعر، آوانگارد، شدیدا راست گرا و مهاجر و... شکل هایی از ازرا پاونداند. یا چهره ای سرشناس تر، رومن گاری، برنده دو جایزه نوبل؛ لیتوانی-فرانسوی، دیپلمات، جهانگرد، ماجراجو و مهاجر و... شکلی دیگر از چهارراه یا چندچهرگی است.

چند چهره بودن یا هر بار به شکلی درآمدن، نوعی بازی یا شرارت است. شکل ها در یک نقطه مشترک اند و آن عبور از مرز است. «عبور از مرز» ایده مهم در نوشته های فوئنتس است؛ مثل کاری که گرینگوی پیر هنگام عبور از مرز می کند تا به آن طرف مکزیک آشوب زده برسد، یا کاری که کونسوئلوی 109 ساله می کند تا به شکل دختری جوان درآید. «عبور از مرز» در فوئنتس همراه با «لذت دیونوزوسی» و «آزادی پروستی» انجام می شود. دیونوزوس سمبلی از تلاش برای عبور است. این کار علی رغم مخالفت آپولون -خدای چارچوب- صورت می گیرد. آپولون می کوشد دیونوزوس را در شکلی معین محدود کند، در حالی که دیونوزوس می کوشد گذشته ها را با «بازگشت جاودان» در جهان زندگی روزمره نمایان کند. این کار به واسطه پروست یعنی تخیل و خاطره های ناخودآگاه و غیر قابل پیش بینی رخ می دهد.

فوئنتس درباره «آئورا» گفته بود بیان ناخودآگاه من است که هر بار به شکلی ظاهر می شود. در «آئور» جوانی به نام فیلیپه مونترو که ویراستار است، به خدمت زنی کهنسال به نام کونسوئلو درمی آید تا خاطرات پراکنده ژنرال کونسوئلو همسر زن را بازنویسی کند. فیلیپه در خانه کهنه، در سایه روشن مملو از بوی کهنه گیاهان کار خود را شروع می کند. او در آنجا با زنی جوان به نام آئورا آشنا می شود که برادرزاده و در حقیقت مونس کونسوئلو است. فیلیپه عاشق آئورا می شود و می کوشد او را از آن خانه قدیمی و کونسوئلوی پیر نجات دهد. در آخر فیلیپه به آئورا نزدیک می شود، اما متوجه می شود که آئورا همان کونسوئلو است و کونسوئلو همان آئوراست؛ هر دو یکی هستند یا در آن واحد به شکل یکدیگر درمی آیند. یکی پیر و دیگری جوان، یا یکی با ظاهری اما پیر. نوعی بازگشت جاودان که فیلیپو آن را درنمی یابد، اما اسیر و مسحور آنچه می بیند می شود. کونسوئلو به او می گوید: «... راهم را نبند. من به سوی جوانی ام می روم و جوانی ام به سوی من می آید».1 در آخر کونسوئلو پیرزن 109 ساله به فیلیپو می گوید: «تو شوهر منی» و فیلیپه نمی تواند فرقی میان خود و ژنرال شوهر سابق کونسوئلو قائل شود، آنگاه با خود می اندیشد که از مرزی عبور کرده که امکان بازگشت آن وجود دارد، مگر به این شرط که هیولا شود.

ازجمله خصوصیات هیولاها -نیروهای شر- بازگشت پذیری آنهاست. گویا زمان در آنها تاثیری ندارد. شیاطین پس از هر نبرد، دوباره با نیروی بازیافته بازمی گردند و از نو به حیات خود ادامه می دهند. هیولاها بسیارند، یکی از آنها هاویشام در «آرزوهای بزرگ» اثر چارلز دیکنز* است که با چهره ای دوگانه ظاهر می شود. خانم هاویشام از جهاتی در این رمان به کونسوئلو شباهت دارد؛ او نیز به دنبال بازیافتن جوانی خویش است، پس می کوشد با استفاده از موقعیتش رویای دیوانه وار خویش را که تربیت دختری بی قلب و بی عاطفه است، به انجام رساند تا نیاز خود به انتقام جویی جنسی را تحقق بخشد. خانم هاویشام اگرچه در کار خود تا حدودی موفق می شود، اما در آخر فنای انزوایی می شود که مجبور به تحمل آن است. او که وجود دیگران و ازجمله انسان هایی مانند پیپ را نادیده می گیرد، به خود بسنده می کند و در حقیقت به خود عشق می ورزد. این گونه خودخواهی را بسیاری ازجمله داستایوفسکی، انزوا نام داده اند. داستایوفسکی ناتوانی در عشق ورزیدن به دیگری را شر تلقی می کند و تعدادی از شخصیت های مهم داستانی اش نمونه هایی از این گونه شیاطین هستند؛ آنان در انزوای شیطانی خود گاه به جنون سرخوشانه ای مانند دراکولا می رسند و گاه به آستانه تلاشی و انزوا مانند هاویشام منتهی می شوند. آن جنونی که هاویشام دیکنز آن را مایه تشخص خویش نام می دهد.

دوگانه هاویشام-استلا تکرار می شود و این بار در شکل کونسوئلو و آئورا بازگشت پیدا کرده و به حیات خود ادامه می دهد، در حالی که نمی توان فرقی میان کونسوئلو و آئورا قائل شد و حتی نمی توان دریافت که کدام اصل است و کدام کپی آن دیگری است؛ گویا نه اصل وجود دارد و نه نسخه ای و همه چیز در بازی دایره وار به نقطه شروع بازمی گردد. کونسوئلو به دنبال جوانی خویش است و می خواهد آن را به رغم جسم پیر و فرتوت خود بازیابد و به تدریج خواننده درمی یابد که آئورا نیز جدا از کونسوئلو نیست، بلکه شکلی دیگر از او است. همچنان که استلا همان هاویشام است؛ اینها یکی هستند. زندگی از میان نمی رود، تنها از شکلی به شکل دیگر درمی آید، همواره زمانی دیگر وجود دارد که آدمی از گذشته، گذشته دور یا نزدیک، بازگشت پیدا می کند و به زمان آینده می آید. فیلیپو همان پیپ است؛ این هر دو نیز مطیع وسوسه هایی می شوند که سر تا پای وجود آنها را تسخیر کرده است. آنها در دنیای خیالی زندگی می کنند؛ دنیایی که نمی تواند بازتاب واقعیت باشد، بلکه خود واقعیت است.

اگر از آینه ها سخن نگوییم، مثل آن است که از فوئنتس نگفته ایم. آینه در ادبیات فوئنتس جایی مهم دارد که راه به باوری اسطوره ای پیدا می کند. در حقیقت جادویی در خود نهفته دارد که قدرتی عجیب از خود ساطع می کند. شاید به همین خاطر است که بسیاری از خیره شدن به آینه پرهیز می کنند و بسیاری آن را نماد روشنایی می دانند و به آن خیره می شوند. به نظر فوئنتس، واقعیت بازنمایی صرف آینه از آنچه نشان می دهد نیست، بلکه واقعیت در پشت آینه وجود دارد، اما پیدا کردن راهی به پشت آینه ممکن نیست، چون جهان روشنایی خود را از دست می دهد. اگر آدمی طالب بخت باشد یا بخت خود را در آینه جست وجو کند، باید به جادوی آن تن در دهد و چهره به چهره شود و این همانی است که فوئنتس به آن بازتاب نام می دهد؛ یعنی بازتاب چیزی از گذشته که به مدد خاطره زمان را درمی نوردد و در لحظه ظاهر می شود؛ همواره زمانی دیگر یا آدمی که آدم دیگر است؛ مثل کونسوئلو که آئورا است یا آئورا که کونسوئلو است. این چهره به چهره شدن که می توان آن را نوعی «مسخ» نام داد، ازجمله مضامین تکرارشونده ادبیات مدرن است. شاید ادبیات به نظر فوئنتس یکی از دلالت های آئورا/ کونسوئلو باشد؛ چیزی شبیه به آینه که بازتاب نمی دهد، بلکه چهره به چهره می شود. در این صورت ممکن است کپی برابر اصل باشد، اما چیزی اضافه یا کمتر از اصل را با خود همراه می کند. این به ماهیت شیطنتی برمی گردد که در ذات ادبیات وجود دارد. به نظر فوئنتس ادبیاتی که بیانگر وسوسه های آدمی نباشد، ادبیات نیست.