شیما بهره مند

به واسطه رئالیسمی تمام عیار برای یافتن انسان درون انسان مرا روان شناس می خوانند؛ این درست نیست. من تنها یک رئالیست در معنای والاتر کلمه ام، به عبارتی، اعماق روح انسان را به تمامی به تصویر می کشم.

داستایفسکی

«قهرمان داستایفسکی سراسر خودآگاهی است». میخاییل باختین در تفسیر خود از قهرمان داستایفسکی، خودآگاهی را به مثابه «عنصر غالب هنری در ساختمان انگاره قهرمان» می داند که به خودی خود برای فروپاشی وحدت تک گویه جهانی هنری کافی است؛ البته به شرطی که به تعبیر باختین، قهرمان به منزله خودآگاهی واقعا بازنمایی شود نه اینکه تشریح شود یا با مولف ترکیب شده و به بلندگوی صدای نویسنده بدل شود. از دید باختین، تنها در شرایطی این اتفاق می افتد که لحن های خودآگاهی قهرمان به شکل عینی درآیند و خود اثر شاهد فاصله ای میان قهرمان و مولف باشد. فراتر از آن، باختین معتقد است اگر بند نافی که قهرمان را به خالقش پیوند می دهد قطع نشود، ماحصل کار نه اثر هنری بلکه مستندی شخصی خواهد بود. انگاره ای که در ادبیات ما دست کم از دهه هشتاد به این طرف باب شد و هرکس را صاحب روایت و محق در نوشتن حدیث نفس به جای ادبیات دانست و عاقبت آن، مستندات پرشمار شخصی، و هم چنین، محو قهرمان از «ادبیات» ما بود. به تفسیر باختین برگردیم: «قهرمان برای داستایفسکی نه جلوه ای است از واقعیت که ویژگی های متداول و خاص و تثبیت شده و ویژگی های فردی سرشت نما دارد و نه سیمایی بخصوص است که از دل مجموع ویژگی های بی ابهام و ابژکتیو حاصل شده باشد که جملگی پاسخ گوی این سوال اند که قهرمان ما کیست؟ نه خیر چنین نیست؛ برای داستایفسکی قهرمان نظرگاهی درباره جهان و درباره خودش است». درواقع، قهرمان در تفکر داستایفسکی، موضعی است که به شخص توانایی تفسیر خویش و واقعیت پیرامونش را می دهد. نزد داستایفسکی اهمیت ندارد که قهرمانش به چه شکل در جهان ظاهر می شود، بلکه مهم آن است که جهان به چه شکل در نظر قهرمانش و قهرمان به چه شکل در نظر خودش پدیدار می شود. خصلت بنیادین برای فهم شخصیت های داستایفسکی روند کشف است؛ آنچه دست آخر باید کشف شود، «گفتار فرجامین قهرمان درباره خود و جهان خودش» است. نکته ظریفی در تفسیر باختین از روند کشف در آثار داستایفسکی نهفته است: ویژگی های واقعیت و محیط پیرامونی قهرمان، عناصری نیستند که انگاره قهرمان را می سازند، بلکه عناصری که انگاره قهرمان از دل آن ساخته می شود، معنا و ارزش این ویژگی ها برای خود قهرمان و برای خودآگاهی اوست. «تمامی کیفیات ثابت و ابژکتیو قهرمان (جایگاه اجتماعی او، میزان تیپیک بودن او به لحاظ اجتماعی یا شخصیت شناختی، عادت واره او، نیم رخ روحانی او و حتی ظاهر جسمانی اش)، به عبارتی هر آن چیزی که برای آفریدن انگاره ای صلب و تثبیت شده به خدمت مولف درمی آید در داستایفسکی به ابژه درون نگری خود قهرمان، به سوژه خودآگاهی او، مبدل می شود». تفاوت عمده داستایفسکی با همتایان خود خاصه در این است که تعریف تکین ذات باورانه از قهرمان به دست نمی دهد و خصلتی تکین و حتی کوچک ترین ویژگی قهرمان را نزد خود یعنی در محدوده دید مولف محبوس نمی کند، بلکه همه آن را در درون میدان دید خود قهرمان، درون کوره حوادث خودآگاهی خود قهرمان می ریزد. تعبیری که باختین برای قهرمان داستایفسکی به کار می برد، نگریستن درون آینه است: انگار داستایفسکی قهرمان را مقابل آینه بنشاند تا خود را تماشا کند و به فکر فرو رود. به لطف این امر، جملگی ویژگی های انضمامی قهرمان از یک ساحت بازنمایی به ساحت دیگر منتقل می شود و در نتیجه معنا و اهمیتی متفاوت به خود می گیرد: این ویژگی ها دیگر نمی توانند شخصیت را پایان بخشند و خاتمه اش دهند، دیگر نمی توانند انگاره ای تمام وکمال از او بسازند. به این ترتیب، آنچه می ماند نه کیستی قهرمان بلکه چگونگی آگاهی او از خودش است، «کنش تجسم بخشی هنری ما نه در برابر واقعیت قهرمان، بلکه در برابر کارکرد محض آگاهی او در مواجهه با واقعیت اتفاق می افتد». این همان کارستانی است که باختین از آن با عنوان «انقلاب کوپرنیکی کوچک داستایفسکی» تعبیر می کند. انقلابی که داستایفسکی جوان در جهان گوگول راه انداخت، مولف و راوی را با انبوه دیدگاه ها و توصیف ها و تعریف هاشان از قهرمان، به میدان دید خود قهرمان کشاند و «از این طریق، واقعیت پایانی و تام وتمام قهرمان را به هیئت ماده خودآگاهی خود قهرمان تغییر داد». داستایفسکی مولف را به معنای واقعی کلمه وارد میدان دید قهرمان کرد، و انقلاب کوپرنیکی خود در ادبیات را از طریق جذب یک تعریف تالیفی صلب و پایان بخش و تغییر آن در قالب یکسویه تعریف قهرمان از خود، به ثمر نشاند. این گونه قهرمان گوگولی به قهرمان دیگرگونه داستایفسکی بدل شد. باختین در نسبت قهرمان داستایفسکی با واقعیت به فرایندی اشاره می کند که در آن نه تنها واقعیت خود قهرمان، بلکه حتی جهان بیرونی و زندگی روزمره پیرامون او به درون فرایند خودآگاهی کشیده شده و از میدان دید مولف به میدان دید قهرمان منتقل می شود. درواقع قهرمان در آثار داستایفسکی، عملکردی نامتناهی است که حتی دمی بر خود منطبق نمی شود. نمونه تمام عیار این قهرمان ها، مرد زیرزمینی است که مدام می اندیشد دیگران درباره او چه فکری می کنند و می کوشد یک قدم از همه آگاهی های دیگر، همه افکار و دیدگاه های دیگر درباره خودش پیش تر باشد. «در تمام لحظه های وخیم اعتراف خود، می کوشد تعریف یا ارزیابی محتمل دیگران را درباره خودش پیش بینی کند، معنا و لحن آن ارزیابی را حدس بزند و با زحمت زیاد می کوشد گفته های محتمل سایرین را درباره خود صورت بندی کند». قهرمان «یادداشت های زیرزمینی» به قول باختین برای شنیدن تک تک حرف های دیگران درباره خودش گوش می ایستد؛ او خود را در تمام آینه های آگاهی دیگران تماشا می کند و تعریف عینی خود را نیز می شناسد و در عین حال که همه این تعریف های عینی و مغرضانه را درک می کند نمی تواند به آنها پایان بخشد یا تثبیت شان کند؛ «او می تواند پا فراتر از محدوده آن تعریف ها بگذارد و به این ترتیب آنها را بی اثر کند». چراکه در بوطیقای داستایفسکی، کلام واپسین از آن قهرمان است؛ او که می خواهد به هر قیمتی کلام خودآگاهی خود را در دست داشته باشد تا در این کلام به چیزی بدل شود که نبوده است. بدین سان، مولف کلام واپسین را به قهرمانش وامی گذارد تا گفتمان قهرمان درباره خود و جهانش ساخته شود. از نظر داستایفسکی همواره در هر آدمی چیزی هست که تنها خود او می تواند در کنش آزاد خودآگاهی و گفتمان از آن پرده برگیرد، چیزی که به تعریف بیگانه سازی از قول کسی دیگر گردن نمی نهد. او نشان می دهد که انسان معاصر را نمی توان به ابژه بی صدای یک فرایند شناختی دست دوم و پایان بخش فروکاست؛ این عصیان قهرمان داستایفسکی علیه پایان پذیری ادبی خود در فرم های یکپارچه و اولیه آگاهی است. از این روست که داستایفسکی در «یادداشت های زیرزمینی» در جدل با سوسیالیست ها این باور را پیش می کشد که انسان کمیتی قطعی و تعریف شده نیست که بتوان او را در محاسباتی مطمئن و قطعی قاب بندی کرد. قهرمان داستایفسکی همواره به دنبال انهدام چارچوب سخنان دیگران است که ممکن است پایان بخش او باشد، و دست برقضا این کشمکش اغلب به بن مایه تراژیک زندگی اش بدل می شود. «حقیقت یک انسان از زبان دیگران، حقیقتی که به شکل گفت وگویی او را مخاطب خود قرار نمی دهد و درنتیجه حقیقتی دست دوم است، به انسان درون انسان او اشاره کند، به دروغی مبدل می شود که او را خوار و بی رمق می کند». چنان که در «ابله»، آگلایا خطاب به میشکین در حال بحث درباره خودکشی ایپولیت می گوید: «اما به نظر من این کار شما خوب نیست. خیلی زشت است که آدم کسی را به این چشم ببیند و این جور بر روح او قضاوت کند. شما فقط حقیقت را می بینید و این از بی انصافی است». دست آخر، می توان نتیجه گرفت که اخلاقیات داستایفسکی از جنس و جنم دیگر است: در منظومه اخلاقی او، حقیقت منصفانه نیست، آنگاه که این حقیقت با ژرفای شخصیت کسی دیگر مرتبط باشد. داستایفسکی این حکم را از زبان ستاوروگین در «شیاطین» نیز تکرار می کند: «گوش کنید، من از جاسوس ها و روان شناس ها و دست کم از کسانی که می خواهند به درون روح من نفوذ کنند خوشم نمی آید».

* نقل قول ها از کتاب «مسائل بوطیقای داستایفسکی»، فصل دوم: «قهرمان و موضع مولف درخصوص قهرمان در هنر داستایفسکی»، میخاییل باختین، ترجمه نصراله مرادیانی.