«نظریه فرمالیسم» با زیرعنوان «در موضوع ادبیات و نقد و هنر» کتابی است از جمیل حمداوی، نویسنده و نظریه پرداز مراکشی که به تازگی با ترجمه و شرح دکتر عبدالعلی دیلمی منتشر شده است. کتاب را نشر مشول منتشر کرده و همان طور که از عنوانش پیداست، در حوزه نظریه ادبی طبقه بندی می شود و به سبب پیوندی که با مباحثی چون ساختارگرایی و نشانه شناسی دارد، بحث مهمی را دستمایه قرار داده است. از دکتر دیلمی که سال 1339 در روستای دلفیه شوشتر به دنیا آمد، می گوید پس از دیپلم می خواسته پزشک شود که نافرجام ماند. او در بیان شرح حال خود به نافرجامی آرزوی دیگری هم اشاره می کند: «پس از دریافت دانشنامه دکترا، پیگیر عضویت در هیات علمی یکی از دانشگاه های کشور شدم، اما موفقیت حاصل نشد. از آن پس وارد کار ترجمه و پژوهش متون ادبی شدم.» از دکتر دیلمی آثار مختلفی در قالب پژوهش، ترجمه، تالیف و ترجمه-تالیف منتشر شده که در این گفت وگو درباره این آثار هم توضیح داده است.

از میان تالیفات، ترجمه ها و پژوهش ها و نقدهای تان، کدام یک به شما نزدیک تر و از منظر شما مهم تر است؟ به ویژه آن اثری که زمینه ساز شد و شوق شما را در این راستا بیشتر کرد؟
مهم ترین کار بنده در مراحل نخست، ترجمه و شرح مقامات بدیع الزمان بود؛ از آنجا که در دانشگاه و در مقطع کارشناسی ارشد به مقامه های بدیع علاقه مند شدم در حدی که دو مقامه طنزآمیز برای خودم شبیه مقامات بدیع نوشتم و یکی از آنها در آن زمان در یکی از نشریات چاپ شد. کتاب مقامات که متنی فنی و پر از واژه های غریب و عبارات مسجع و صنایع بلاغی است، سبب شد در دو زمینه ورزیدگی در من ایجاد شود: اول در افزایش توانایی در کار ترجمه، دوم تبحر در تشخیص صنایع بلاغی. البته پیش از آن در اعراب و بیان چهل نامه از امام علی(ع) در نهج البلاغه در پایان نامه ارشد و بعد از آن مقایسه میان حافظ و ابن فارض در پایان نامه دکترا، هم زمینه کاوش در متون کلاسیک و کار ترجمه و هم آشنایی بیش تر با صنایع بلاغی را در من تقویت کرده بود.

به نظر می رسد با انتخاب متون کلاسیک - به ویژه مقامات بدیع الزمان همدانی - به عنوان کار اولیه، شما به این دیدگاه عمل کرده اید که دشواری کار را همان ابتدا باید بر خود هموار کرد. بعد از مقامات، ترجمه یا شرح چه متونی را در پیش گرفتید؟
متن زیبا و بلیغ و پرحجم تاریخ جامع و معاصر ادبیات زبان عربی «الجامع فی تاریخ الادب العربی (الادب الحدیث نوشته حنا الفاخوری)» را برگزیدم. در دانشگاه به عنوان کتاب درسی که خوانده بودم از آن خوشم آمد؛ چراکه علاوه بر قالب زیبا و بلیغش، در کار تحلیل و نقد ادبی، نویسنده توانا و پرکارش علاوه بر داده های تاریخی، تحلیل روانشناسانه و اجتماعی ارزشمندی بر آن انجام داده است. بعد از آن، «معلقات سبع» را برگزیدم. این کتاب هم قدرت ترجمه مرا بیش تر کرد و هم باعث شد در علوم بلاغی تبحر بیشتری پیدا کنم؛ زیرا به کار ترجمه و شرح لغوی اکتفا نکردم، بلکه شرحی مستقل در بیان نکات بلاغی کتاب انجام دادم که در نوع خود تقریبا بی نظیر است. گفتنی است که شیوه بنده در کار ترجمه و شرح متون این است که همزمان روی چند موضوع کار می کنم؛ مثلا در کنار معلقات سبع بر دو موضوع دیگر کار می کردم؛ یکی ترجمه نمایشنامه «شمس النهار» از «توفیق الحکیم» است به دو زبان فارسی و انگلیسی؛ دوم زیباشناسی شعر نزار قبانی. همچنان که پیش از چاپ این سه کتاب کار سنگین ترجمه و شرح لغوی و بلاغی دیوان متنبی را آغاز کرده بودم و پیش تر کار روی استخراج واژه های ناآشنای این دیوان گرانسنگ که در آغاز، بیش تر به جهت التذاذ از شعر سرآمد شعرا ابوالطیب بوده است.

اکنون که نام دیوان متنبی را ذکر کردید، لطفا قدری درباره جهان شاعر و دیوان ارزشمندش برای خوانندگان ما بگویید.
درباره متنبی، شاعر قرن چهارم، هر چه بگوییم کم گفته ایم. او هم شاعر بود، هم حکیم و هم جنگاور. هر کس اشعارش را بخواند به این سه واقعیت پی می برد. شعر او آن قدر زیبا و پر از هیجان و حکمت و حماسه بود که هر جا می رفت مردم او را می شناختند. بهترین تعبیر از این بلندآوازگی سخنی است که ابن رشیق قیروانی، ادیب و ناقد قرن پنجم هجری درباره اش گفته است: «ملا الدنیا و شغل الناس» که یعنی آوازه متنبی دنیا را فرا گرفت و مردم را به خود مشغول کرد. مهم ترین شاخصه شعر متنبی موضوع ستایش بزرگان و امیران و بعد حماسه سرایی و توصیف صحنه های جنگ، به ویژه جنگ های مشهور سیف الدوله حمدانی با سپاهیان روم است.

می دانیم که شروح متعددی -البته به زبان عربی- بر دیوان متنبی از قرن چهارم به بعد انجام شده است. آیا در زبان فارسی علاوه بر کار شما تاکنون ترجمه یا شرحی صورت گرفته است؟
زمانی که بنده در سال 1393 به فکر ترجمه و شرح دیوان متنبی افتادم و تا یکی، دو سال بعد از آن گمان می کردم که کار من، نخستین ترجمه و شرح بر این دیوان گرانسنگ است. در همان زمان از یکی از دانشجویان شنیدم که آقای منوچهریان روی ترجمه این دیوان کار کرده است. بعد از آن در سفری که به تهران داشتم سری به انتشارات زوار زدم و کتاب را خریدم و گمان می کردم مترجم هر دو جلد دیوان متنبی را ترجمه کرده، اما همان جا دقت که کردم، دیدم مترجم نیمه دیگر دیوان را ترجمه نکرده. شیوه کار او هم، بر اساس نوع قافیه است، در حالی که شیوه کار من با بهره گیری از شرح یازجی بر اساس گذشت زمان است. مثلا اشعار مربوط به سیف الدوله پیش از اشعار مربوط به کافور اخشیدی است که شاعر اول در حلب بود بعد به مصر رفت. به هر حال، کتاب را پس ندادم، اما ترجمه دیوان بر اساس نوع قافیه سبب شد که بهره ای از آن نبرم. علاوه بر این، مترجم به شیوه سنتی عمل کرده؛ البته طبق شرح برقوقی - بدین معنا که بیشتر روی معانی ابیات کار کرده و نکات بلاغی ذکر شده از سوی او هم ترجمه ای از کار شارح بوده است - در حالی که شیوه من در کار ترجمه و شرح دیوان، از نوع تمرکز بر فرم شعر است و اصولا این فرم و ترکیب و بافت کلام در شعر است که معانی را خلق می کند. هم معنا را سهل و ساده بیان کردم و هم شرح لغوی و بعد از آن شرح بلاغی و هر سه را به گونه ای جداگانه از هم تفکیک کردم؛ البته از نکاتی ریزتر و اختلاف در معنا و غیره غافل نشدم و با دقتی تمام آنها را در پاورقی ها جای دادم. علاوه بر این، هر جا بیتی را بیش از حد زیبا یافتم تحت عنوان بیان زیباشناسانه و عناوین دیگر اقدام به بیان عوامل زیبایی اش کردم. اسفند1402 دکتر منوچهریان در مصاحبه ای، وقتی از او سوال شد آیا غیر از ترجمه شما ترجمه دیگری به زبان فارسی از دیوان متنبی انجام شده است، گفته: افسوس از یک ترجمه خشک و خالی! و این درحالی است که بنده جلد نخست را در سال 1400و جلد دوم را در 1402 چاپ و منتشر کردم و در فضای مجازی از جمله نمایشگاه کتاب تهران نمایش داده شده است. البته آقای منوچهریان پس از چاپ دو جزو نخست، در سال 84 هنوز نیمه دوم دیوان را چاپ نکرده است. درباره گفته او مبنی بر اینکه کسی غیر از خودش روی دیوان به زبان فارسی کار نکرده است، یادآوری می کنم که شاید آقای منوچهریان اطلاعی از ترجمه و شرح ما نداشته! اما چنانچه به رغم اطلاع، چنین واقعیت آشکاری را انکار می کند، گمان نمی کنم بعد از مصاحبه اش گرفتار عذاب وجدان نشود، به خصوص که او به اشعار شعرای بزرگی چون متنبی و سعدی و حافظ اشتیاق از خود نشان می دهد. شعرای بزرگی که اشعارشان مالامال از حکمت و ستایش از شجاعت و مروت و صداقت و... است.

پس از چاپ دیوان متنبی آیا هنوز بر متون کلاسیک کار می کنید یا تغییر جهت داده اید؟
اولا این را بگویم که همزمان با کار روی جلد دوم دیوان ابوالطیب به واسطه اصرار بعضی از دانشجویان، ترجمه «تاریخ جامع و قدیم ادبیات زبان عربی» از حنا الفاخوری را آغاز کردم و درست همزمان با چاپ جلد نخست دیوان متنبی، جلد دوم از ترجمه، دو جلد 500 صفحه ای این کتاب پرحجم را چاپ و منتشر کردم. همچنین در سال 1402چهار ترجمه دیگر را به اتمام رساندم و آنها را در آغاز نیمه دوم همین سال چاپ و منتشر کردم؛ از جمله جلد دوم دیوان متنبی. دوم، ترجمه و شرح جلد سوم «المجانی الحدیثه» نوشته الاب شیخو است که شامل چند هزار بیت از شعرای بنام دوران بنی عباس است. سوم، حافظ و ابن الفارض. چهارم، ترجمه و توضیح «نظریه الشکلانیه» یا همان نظریه فرمالیسم.

نظریه فرمالیسم؛ این کار شما باید بدیع باشد؛ زیرا با پدید آمدن این نظریه بعدها شاهد تحولات مهمی در نظریه سازی و گسترش دو نظریه مهم دیگر یعنی ساختارگرایی و نشانه شناسی شدیم. درباره محتوای این کتاب و آنچه خواسته به موضوع فرمالیسم بیفزاید، همچنین درباره نویسنده اش بگویید.
بله، اعجاب شما نسبت به این موضوع بجاست. در این باره نخست لازم می دانم بگویم که نظریه فرمالیسم از ابداعات ادبای روس در آغاز قرن بیستم بوده است. آنها کشف کردند که برای فهم متون به ویژه متون ادبی باید به متن نوشتار دقت و آن را تجزیه و تحلیل کرد و جست وجو و پژوهش درباره زندگینامه و شرایط اجتماعی مولف اهمیت چندانی ندارد. نظریه پردازان روس به اثبات این مدعا اکتفا نکردند، بلکه حول وحوش این نظر بدیع، به مقوله های فراوان دیگری پرداخته اند و درباره هر کدام دلایل علمی عرضه داشته اند؛ درباره وجوه تمییزدهنده شعر و تفاوت نثر عادی با آن. درباره داستان های کوتاه و بلند، ازجمله درون مایه ها و بن مایه های شان، درباره محور همنشینی و جانشینی، درباره داستان بلند چندآوایی و ویژگی هایش، درباره وظایف مشترک شخصیت ها در حکایت های قدیم و شگفت، درباره سپهر نشانه ای و عملکرد فرهنگ ها بر رفتارهای مختلف انسان و صدها موضوع مهم دیگر. همچنان که به آنچه مربوط به دانش ساختارگرایی و نشانه شناسی می شود سخنان اساسی گفته شده و اصولا این دو دانش زاده فرمالیسم روسی یا به شدت تحت تاثیر آن بوده اند. ناگفته نماند که این نظریه بدیع در دهه شصت میلادی در اروپای غربی رواج یافت؛ همچنان که در کشورهای عربی و ایران در دهه های پایان قرن بیستم وارد دانشگاه ها شده است. دکتر جمیل حمداوی مولف این کتاب، خود از نویسندگان مشهور کشور مغرب است و درباره نظریه جدید ادبی ید طولایی دارد. اصولا ادبای مصر و شمال آفریقا پیش از دیگر ملل اسلامی از پدید آمدن این نظریه استقبال کردند و جهت رواج دادنش بسی کوشیده و می کوشند.

علاوه بر کتاب هایی که ذکر کردید، آیا کتاب های دیگری هم منتشر کرده اید و علاوه بر اینها کتب دیگری در دست چاپ دارید؟
بله، از چهار کتاب دیگر اسم نبردم؛ یکی «سپیده دمان اسلام» با ترجمه کتاب فجر الاسلام و دیگری «چهره ها و رویدادهایی که قرن بیستم را تغییر دادند» با ترجمه کتاب الوجوه والاحداث التی غیرت القرن العشرین و ترجمه و تعلیق بر «البدایع» از شیخ محمدتقی شیخ. همچنین کتاب دیگری به زبان عربی به طور مشترک تالیف کردم به نام «نصوص نثریه للعهد الثانی لبنی العباس» که توسط انتشارات پیام نور منتشر شد. دو کتاب دیگر هم دارم که در حال کار بر آنها هستم. یکی خلاصه سازی و تحلیل رمان «صد سال تنهایی» اثر گابریل گارسیا و دوم «نافذه علی الإبداع الشعری» یا نگاهی به روش های ابداع در شعر است.

با این دو کار معلوم می شود که قدم به جهان زیباشناسی، نقد شعر و همچنین نقد و تحلیل متون داستانی گذاشته اید. لطفا هم در این باره سخن بگویید و هم اینکه چرا رمان «صد سال تنهایی» را برای نقد و تحلیل برگزیدید؟
این امر طبیعی است به چند دلیل؛ نخست اینکه یکی از ارکان اصلی زیباشناسی و نقد شعر همانا شناخت صنایع بلاغی است؛ امری که از آغاز پژوهش هایم با آن سر و کار داشتم و همزمان دست به مطالعه انواع کتب بلاغی می زدم. دوم اینکه اصولا کار ترجمه مترجم را به سوی تالیف و نویسندگی سوق می دهد؛ زیرا به مرور زمان از راه ترجمه معلومات وافری کسب می کند. سوم اینکه ورود به نظریه جدید ادبی زمینه تحلیل متون ادبی از جمله شعر و داستان را در من قوی تر کرد؛ زیرا در این نظریه به ویژگی های اساسی شعر و متون داستانی پرداخته شده و در مورد آنها به گونه ای علمی نظریه پردازی شده است. البته در رابطه با شعر، چند سال است که به جمال شناسی و نقد آن دست می زنم. در مورد رمان «صد سال تنهایی» علاوه بر درونمایه های جذاب و پراهمیتش نوع و شیوه داستان سرایی اش هم مرا به خود جذب کرد و آن واقع گرایی جادویی است. در طول داستان اموری رخ می دهد یا نشانه هایی پیش روی شخصیت ها ظاهر می شود که بر اساس آنها آینده را پیش بینی می کنند. ضمن اینکه اتفاقات مهیجی در داستان رخ می دهد و به گونه ای زیبا روایت می شوند؛ امری که دلالت بر حکمت و مهارت و پختگی کار نویسنده دارد.

هر چند شما اصراری برای معرفی و تبلیغ کتاب های تان ندارید ولی با توجه به مرجع بودن کتاب های تان برای چند رشته در تحصیلات تکمیلی، ضرورت دارد خوانندگان ارجمند را جهت دسترسی به آنها مطلع کنید.
کتاب هایم را می شود از چند راه به دست آورد: 1 از راه تماس با شماره تلفنی که در وب سایت بنده (دیلمی) یا انتشارات مشول ذکر شده و درخواست کتاب مورد نظر. 2 به شکل خرید آنلاین از برنامه دیجی کالا. 3 به زودی و از راه کتابفروشی دیجیتال (فیدیبو) کتاب هایم تدریجا عرضه خواهند شد که برای مخاطبان عزیز ارزان تر و سهل الوصول تر خواهد بود.

در آخر اگر صحبت خاصی دارید لطفا به اطلاع خوانندگان روزنامه اعتماد برسانید.
صحبت آخر اینکه، بنده عادت به تبلیغ و معرفی آثارم حرص و ولع ندارم و اصرار هم نمی کنم. اگر نبود مصاحبه دکتر منوچهریان با نشریه خوزی ها و گفته او: «افسوس از ترجمه خشک و خالی از دیوان متنبی -غیر از ترجمه خودش- شاید من عجله برای انجام این مصاحبه نمی داشتم و این پیشامد شبیه آنچه برای من در گذشته اتفاق افتاد و از چند گزینه انتخاب محروم شدم، است. من به دنبال عدم موفقیت در رسیدن به سه هدف احساس کردم که لطف الهی مرا وا می دارد که به کاری مهم تر و برخوردار از شان و منزلتی والاتر بپردازم؛ کاری ماندنی و کوثرمانند.