نادر شهریوری (صدقی)
مضامین جدید همواره نشان خود را بر شکل و مضمون ادبیات باقی می گذارند. نئورئالیسم یکی از آن مضامینی است که اگرچه پیدایش آن به ایتالیای بعد از جنگ جهانی دوم بازمی گردد اما مختص آنجا نیست زیرا ماهیتی دموکراتیک دارد. نئورئالیسم به طور کلی همدلی با آدم هاست، آدم هایی که می کوشند مسائل خودشان را به عنوان شخص خصوصی حل کنند. به همین دلیل نیز مضمون های عام عشق، دوستی، جدایی، خانواده، مرگ نقشی مهم و کلیدی در آثار نئورالیستی ایفا می کنند. نویسندگی نئورالیستی که با داستان «انسان ها و هیچ» اثر الیو ویتورینی در ایتالیای پس از جنگ شکل می گیرد، هم زمان با آثار درخشان در سینما به اوج می رسد؛ سینماگران بزرگی مانند فلینی، دسیکا، ویسکونتی، آنتونیونی و... فیلم هایی را عرضه می کنند که در آن مضامین عام را به نمایش درمی آورند که هر انسانی در زندگی تجربه می کند. آنچه در این فیلم ها آشکارا دیده می شود توجه مشخص به زندگی ملموس و روزانه با تمام پستی و بلندی ها و زشتی و زیبایی های آن است. سبک نئورئالیسم در ایتالیای بعد از جنگ را در عین حال می توان واکنشی به گزافه گویی ها و دروغ پردازی های موسولینی در نظر گرفت که می کوشید با روکشی از طلای نیمه رسمی ایده های کلان و انتزاعی خود را با گنده گویی های توخالی ارائه دهد که هیچ نمودی از واقعیت زندگی روزمره مردم عادی نداشت. در حالی که وظیفه نئورئالیسم در اصل بازنمایی بدون دخل و تصرف از زندگی معمولی است، حتی اگر این زندگی کند و سرشار از تکرار باشد که هست. و حتی اگر وقایع آن از دید تماشاگران و خوانندگان بی اهمیت به نظر آید که می آید. ازجمله فیلم های شاخص نئورئالیستی فیلم مشهور «دزد دوچرخه» دسیکا است. همه این فیلم حول زندگی کارگر بی کاری به نام آنتونیو است که با پوسترچسبانی امرار معاش می کند، تنها وسیله او دوچرخه ای قدیمی است که ابزار کارش است اما دزدی دوچرخه را می دزدد و همه فیلم حول دزد و دوچرخه ادامه پیدا می کند. در این فیلم مانند همه آثار نئورالیستی اتفاق مهمی رخ نمی دهد و اساسا بنا نیست رخ دهد، چون در زندگی روزمره اتفاقات مهم کم رخ می دهد. اتفاق در فیلم «دزد دوچرخه» همان دزدیده شدن دوچرخه است و از نظر نئورئالیست ها «اتفاقی» است که می تواند زندگی بدون اتفاقی مهم را به تصویر بکشد.

اگر داستان های زویا پیرزاد را که می توان آن را اتفاقا «اتفاقی» مهم در نظر گرفت، «داستان آدم های عادی در زندگی روزمره در نظر گیریم»1 و فضای آن را به تصویر کشیدن زندگی مدرن در منطقه صنعتی در آبادان آن زمان در نظر آوریم که سبک مدرن تری را نسبت به سایر مناطق تجربه می کند، رمان «چراغ ها را من خاموش می کنم» واجد مضمونی کم وبیش نئورئالیستی است که دوره ای از زندگی روزانه خانواده مدرن و شهری را به تصویر می کشد. کلاریس زنی از ارامنه تبریز شخصیت اصلی رمان در آغاز میانسالی، زنی دقیق، منضبط و هوشیار است که زندگی همسر و سه فرزند خود را اداره می کند. مهم ترین خصیصه کلاریس تا قبل از ورود خانواده سیمونیان عادت به کارهای تکراری است که او خود را موظف به انجام شان می داند. کلاریس به همه چیز بر اثر تکرار عادت کرده است، تکرار برای کلاریس واجد نظمی است که به زندگی اش معنا می دهد، نظمی که آمرانه نیست بلکه دلنشین است و به فضای خانواده آرامش می بخشد و خانواده و بیشتر از همه کلاریس به آن خو گرفته اند. کلاریس مدتی است به تکرار و سکون زندگی در کنار خانواده اش در هوای گرم و شرجی آبادان، به بوی گاز پالایشگاه، به صدای قورباغه ها و اخلاق های خاله زنکی مادر و تلاش خواهرش برای یافتن همسر ایدئال «عادت» کرده. به بی اعتنایی ها و سردی و سر فروبردن آرتوش، همسرش به روزنامه و سوال هر شبش برای اعلام پایان روز «چراغ ها را تو خاموش می کنی یا من؟»* با ورود خانواده سیمونیان -المیرا به همراه پسرش امیل و نوه اش امیلی- فضای عادی خانواده کلاریس دستخوش تغییر می شود و در نظم و انسجامی که کلاریس به آن عادت کرده بود خدشه وارد می شود. خانواده سیمونیان بسیار ثروتمندند و به تناوب در شهرها و کشورهای مختلف زندگی کرده اند و این موقعیت برایشان واجد سرمایه ای نمادین است که دیگران را تحت تاثیر خود قرار می دهد. خانواده کلاریس هرکدام به طریقی متاثر از حضور خانواده سیمونیان می شوند. امیلی هم بازی دائمی دوقلوها می شود، آرمن پسر کلاریس عاشق امیلی می شود و امیل سیمونیان تنها فرزند خانواده سیمونیان نقشی چندگانه بازی می کند، زمان زیادی نمی گذرد که رفتار و بیشتر سخن های امیل حال وهوای کلاریس را تحت تاثیر خود قرار می دهد. کلاریس فکر می کند که هم نشینی با امیل تجربه ای منحصر به فرد است، او خواسته یا ناخواسته امیل را با آرتوش مقایسه می کند و در آرتوش خلا های فکری و عاطفی کشف می کند که تا قبل از این بر حسب «عادت» به آن فکر نکرده بود. کلاریس برای اولین بار با خود روبه رو می شود «ور مهربان ذهنم پرسید: تو چی می خواهی؟ جواب دادم: می خواهم چند ساعت در روز تنها باشم. می خواهم با کسی از چیزهایی که دوست دارم حرف بزنم. ور ایرادگیر مچ گرفت، تنها باشی یا با کسی حرف بزنی؟» کلاریس هم می خواهد تنها باشد، هم می خواهد با کسی از چیزهایی که دوست دارد حرف بزند و هم خانواده را داشته باشد و هم منتظر اقدامی جدی تر از امیل باقی بماند. اقدامی که رخ نمی دهد چون امیل تصمیم می گیرد با ویولت که موقتا از تهران به آبادان آمده ازدواج کند. سرانجام خانواده سیمونیان همان طور که یکباره پیدایشان شد ناپدید می شوند و تنها اتفاق مهم نه حتی ازدواج ویولت با امیل بلکه ازدواج آلیس خواهر کلاریس با مردی هلندی به نام پوپ است. بدین گونه شروع رمان با ورود خانواده سیمونیان آغاز می شود و اوج می گیرد، اوج داستان اظهار دوستی و نه عشق امیل به کلاریس می شود و سپس با رفتن ناگهانی خانواده سیمونیان رمان به فرود خود می رسد و همه چیز به حال عادی بازمی گردد. هنر نئورالیست ها چنان که پیرزاد می گوید بیان آدم های عادی در زندگی روزمره است، آنها «انسان عادی» را قهرمان خویش در نظر گرفته اند که گرچه بار زندگی را با شجاعت و اراده بر دوش می گیرند اما نمی توانند سرنوشت خود را تغییر دهند. به بیان دقیق تر آنها سرنوشت خود را تابعی از زندگی روزمره تلقی می کنند، در زندگی روزمره آدمی بخشی از محیط می شود، بنابراین توجه به هر چیز نو یا اتفاق تازه یا کنش و واکنش متقابل انسان و محیط از پیش جبری می شود و عادت به تکرار هرگونه تاملی را به محاق می برد. «... در این هفده سال چند بار ظرف های صبحانه تا عصر نشسته مانده بود؟ شاید فقط یکی، دو بار در ماه های آخری که دوقلوها را حامله بود، چشمم افتاد به سیاه قلم سایات نوا، دو تا از پونزها کنده شده بود و نیمرخ شاعر روی دیوار لق می زد، چقدر زشت بود، چرا تا حالا فکر می کردم قشنگ است». نئورئالیسم به خاطر پیوندهای ناگسستنی اش با زندگی روزمره همواره بخشی از هنر و ادبیات جهانی باقی خواهد ماند. منتها ظهور شکل های متنوع آن بیشتر به زمان هایی برمی گردد که زندگی با جذابیت های پنهان و آشکارش در معرض انزوا قرار می گیرد، در این صورت مضامین مهم زندگی مانند عشق، مرگ، دوستی، جدایی، خانواده و... به صورت هدف های شخصی مورد توجه قرار می گیرند تا زندگی از حرکت بازنایستد.**