پیام حیدرقزوینی

بسیاری از نویسندگان و روشنفکران آلمانی دهه های ابتدایی قرن بیستم در آثار شاخص شان به مسئله سلطه، فروپاشی، سقوط ارزش های اخلاقی و به طور کلی زمینه های بروز فاشسیم پرداخته اند. توماس مان نمونه برجسته ای است که در آثارش و از جمله در داستان «مرگ در ونیز»، به واسطه روایت زندگی قهرمان داستانش، گوستاو آشنباخ، روایتی از یک نسل از روشنفکران آلمانی به دست داده که در آستانه سقوط و فروپاشی اند بااین حال همچنان می خواهند سر پا بمانند و ادامه دهند.

اشتفان سوایگ، یکی دیگر از چهره های برجسته این نسل از نویسندگان آلمانی زبان است که در خانواده ای یهودی به دنیا آمده بود و در ابتدای دهه 30 و با قدرت گرفتن نازی ها به ناچار به انزوایی در غربت روی آورد. او در تمام عمرش با نویسندگان و چهره های برجسته ای چون ماکسیم گورکی، رومن رولان و زیگموند فروید در ارتباط بود اما دوران پایانی عمرش را در تنهایی گذراند. سوایگ در سال 1940 از اروپا به برزیل رفت و در شهری کوچک ساکن شد و در همین جا بود که واپسین آثارش را نوشت. یکی خاطرات زندگی اش با عنوان «جهان دیروز» و دیگری آخرین اثر بازمانده از او با عنوان «حدیث شطرنج».

هنگامی که اتریش توسط آلمان اشغال شد و زمینه بروز جنگ فراهم شد، گشتاپو یک وکیل شناخته شده اهل وین را دستگیر کرد تا به واسطه شکنجه او به دارایی موکلان اشرافی اش دست بیاید. سوایگ در آخرین اثر عمرش یعنی در «حدیث شطرنج» سراغ دوره ای رفته که در آن روشنفکران و نویسندگان در برابر ظهور فاشیسم شکست خوردند و نتوانستند از سقوط و فروپاشی ارزش هایی که به آن باور داشتند، جلوگیری کنند. در بخشی از داستان «حدیث شطرنج» ماجرایی شبیه به بازداشت وکیل وینی را از زبان شخصیتی به نام دکتر ب می خوانیم که می گوید: «حال شاید گمان کنید من رو می آورم برایتان از اردوگاه مرگ حکایت کنم، از بازداشتگاه همه آن انسان ها که به اتریش کهن ما وفادار بودند، حکایت از تحقیرها، آزارها و شکنجه هایی که در این اردوگاه تحمل کرده ام. اما این چیزها درمورد من رخ نداد. من را در یک مقوله دیگر قرار دادند. هیج به درون خیل آن نگون بخت هایی رانده نشدم که با تحقیر جسمی و روحی، هزار عقده تلبنارشده و مزمن را بر سرشان خالی می کردند. بلکه به قسمت یک گروه دیگر، گروه اندکی تحویلم دادند که نازی ها طمع بسته بودند پول یا اطلاعاتی مهم از آنها بیرون بکشند. در اصل شخص پیش پاافتاده من برای گشتاپو جاذبه ای نداشت. ولی حتما پی برده بودند که ماها آدم، کارگزار یا معتمد سرسخت ترین دشمنان آنها بوده ایم و چیزی که انتظار داشتند از من بیرون بکشند، شواهد و مدارک جرم ساز بود».

«حدیث شطرنج» به همراه «آخرین روزهای سیسرو» در قالب یک کتاب با ترجمه محمود حدادی در نشر افق منتشر شده است. این دو اثر به دوره ای از زندگی سوایگ مربوط اند که او به دلیل جنگ دوم جهانی مجبور به مهاجرت از اروپا شده و در تبعید و انزوا و در جایی دور از وطن فرهنگی اش روزگار می گذراند.

«حدیث شطرنج»، داستانی تمثیلی است که سوایگ در آن به بازنمایی دوران وحشت سلطه فاشیسم پرداخته است و آن را پیش از خودکشی اش نوشته است. «آخرین روزهای سیسرو»، گزارشی درباره زندگی این سخنور کلاسیک رومی نیز محصول همین دوره است و از همان شرایط تاریخی تاثیر گرفته و به همین دلیل بوده که حدادی این گفتار را در کنار «حدیث شطرنج» منتشر کرده است. او در بخشی از یادداشت ابتدایی کتاب نوشته: «سوایگ در مقام نویسنده ای صلح خواه و انسان دوست، داستان حاضر را پابه پای زندگی نامه اش جهان دیروز به پایان رساند. به این معنا بازبینی در پیدایش فاشیسم و غلبه این قدرت نوکیسه بر اروپا و از جمله اتریش، در این داستان هم پس زمینه قرار می گیرد و در قالب شرح زندگی دو شخصیت متضاد که با همه ویژگی های فردی خود در ضمن نقش نمادین دارند، فرهنگ کهن میهن این نویسنده را در خطر سقوط نشان می دهد».

سوایگ از نویسندگان خوش نثر آلمانی زبان است که آثاری پرحجم نوشته است اما در میان آثارش، «حدیث شطرنج» و «آخرین روزهای سیسرو» حجمی اندک دارند. سوایگ اگرچه در غربت دست به خودکشی زد اما مرگ خودخواسته او به دلیل فشارهای مالی نبود چرا که او به واسطه ترجمه آثارش درآمد مناسبی داشت و حتی از بسیاری از نویسندگان مهاجر دیگر حمایت می کرد. دلیل خودکشی سوایگ به وضعیت جنگ و وحشت ناشی از آن و به خصوص خشونت های نازی ها در جبهه روسیه و البته بیماری همسرش مربوط بود. او در داستان «رساله شطرنج» روایتی از شطرنج باز گریزان از شطرنج به دست می دهد که به نوعی این شخصیت را می توان تصویری از خود او هم به شمار آورد.

شخصیت منفی «حدیث شطرنج» شخصی با نام چنتوویچ است که از برخی جهات به لوژین «دفاع لوژین» ناباکوف شباهت دارد. این دو شخصیت در آثار سوایگ و ناباکوف اگرچه به دو جهان مختلف تعلق دارند، اما در چند نکته به هم شبیه می شوند. چنتوویچ، انسانی «تک ذوق و محصور در پیله فکری یگانه» است و جز در شطرنج در هیچ زمینه دیگری استعدادی خاص ندارد. او حتی ناتوان از آداب معاشرت است. لوژین نیز به رغم همه تفاوت هایش با چنتوویچ، آدمی تک بعدی و بی دست وپا است که فقط در شطرنج مهارت دارد. البته از سویی دیگر شباهتی هم بین لوژین و دیگر شخصیت «حدیث شطرنج» یعنی دکتر ب وجود دارد و آن اینکه هر دو آن قدر در شطرنج غرق شده اند که جنون گرفته اند و هردو نیز از شطرنج منع شده اند. «دفاع لوژین» در سال 1929 نوشته شده اما سال ها بعد و در 1963 به زبان انگلیسی ترجمه می شود و مشخص نیست که آیا سوایگ هنگام نوشتن «حدیث شطرنج» با «دفاع لوژین» آشنا بوده یا این شباهت ها کاملا تصادفی اند.

شطرنج چه در «دفاع لوژین» و چه در «حدیث شطرنج»، اهمیتی بیشتر از بازی صرف دارد و کاملا هوشمندانه به ساحت رمان وارد شده است. نابوکوف حتی پیشنهاد ناشرش را، مبنی بر تغییر شطرنج به موسیقی، نمی پذیرد و نشان می دهد شطرنج چه اهمیتی در رمانش دارد. در هر دو اثر، شطرنج، به نوعی، نمادی برای امر سرکوب شده است. در حدیث شطرنج، دکتر ب از شطرنج منع شده چون برای او شطرنج نه یک بازی بلکه یک ترومای روحی است و دوران حبس انفرادی و هویت دوپاره و شکاف خورده اش را تداعی می کند. در بخشی از داستان سوایگ درباره بازی شطرنج می خوانیم: «در مصاف با خود بازی کردن در شطرنج کاری همان قدر متناقض است که فرار از سایه خود. و حال، سرتان را درد نیاورم؛ چنین کار ناممکن و پوچی را من در تنگنای ناامیدی ام ماه های تمام دنبال می کردم. با این حال چاره ای جز این کار پوچ نداشتم و اگر نه این، پس باید به جنون مطلق یا تحلیل کامل روحی تن درمی دادم و با موقعیت وحشتناکی که من داشتم، مجبور بودم این شکاف میان یک من سیاه و من سفید را دست آویزی کنم، مگر که در غرقاب این هیچ هولناک غرقه نشوم».