گفتگو: شبنم کهن چی

این زن همیشه ردی از شوخ طبعی میان کلماتش جا می گذارد. نمی دانم در گالری کسری هم این گونه بوده یا نه! اما تنها زن بازمانده از گالری کسری است که قلم در طنز می زند و داستان می نویسد. ارادتش به هوشنگ گلشیری فقط از روی شاگرد و استادی، چند کلام حرف و چند عکس و دل نوشته نیست. اهمیتی که به فرم می دهد و به زبان گمانم از همین ارادت و نشست و برخاست می آید و برای من یکی از جالب ترین ویژگی هایش انتخاب اسم داستان هایش است؛ کوتاه و بلند: آهن قراضه، نان خشک، دمپایی کهنه! (نام مجموعه داستان)، سوتیکده سعادت، پرشین فامیلز، دات کام (رمان)، تذکره الاراذل (نثر کوتاه)، المپیاد شاعران مشروطه (رمان نوجوان)... و نام آخرین مجموعه داستانش که اواخر سال گذشته منتشر شد: «رقص سالسای تیمبرلیک بر سر مزار صدام کافر» نام آذردخت بهرامی اولین بار سال 85 بر جلد کتاب نشست: مجموعه داستان کوتاه شب های چهارشنبه. با همین «شب های چهارشنبه» هم توانست تندیس بهترین مجموعه داستان سال 1385 را از جایزه روزی روزگاری و عنوان بهترین مجموعه داستان سال را از جایزه منتقدان و نویسندگان مطبوعات بگیرد. او نه فقط در جهان داستان بلکه در جهان هنر هفتم نیز دست به قلم برده که می توان به فیلمنامه سریال «خانه، محله، مدرسه»، سریال «رستوران خانوادگی» و بخشی از سریال «شمس العماره» اشاره کرد.

با او درباره تازه ترین مجموعه داستان طنزش «رقص سالسای تیمبرلیک بر سر مزار صدام کافر» که زمستان سال گذشته از سوی نشر چشمه منتشر شد، گفت وگو کردیم.

در این مجموعه داستان شما چند فرم روایت را به کار گرفته اید که یکی تازگی بیشتری دارد؛ روایت داستان «اینباکس». داستانی که تنها بر پایه پیام های رسیده به شخصیت این داستان یعنی «همدم» روایت می شود. بی آنکه ما پاسخ های همدم به این پیام ها را داشته باشیم. پیش از این نیز شما فرم وبلاگ نویسی را برای یکی از رمان های تان یعنی «سوتیکده سعادت، پرشین فامیلز، دات کام» انتخاب کردید. کمی درباره اهمیت فرم روایت از منظر خودتان بگویید و اینکه چطور و با چه معیارهایی فرم روایت داستان های تان را انتخاب می کنید؟

شیوه روایت، پنجره ای است برای دیدن؛ که نویسنده از آن دریچه اطلاعات لازم را به خواننده می دهد. نثر کوتاه طنز «تذکره الاراذل» که بر اساس فرم روایی «تذکره الاولیا»ست و طنز «پاسخگوی مجله فیلم» که در قالب صفحه جواب به نامه های خوانندگان مجله فیلم است؛ یا طنز «باب آب» و طنز «لغتنامه، حرف ز» که هر دو فرم لغتنامه را دارند و داستان «جمع کل» و آنها که احتمالا یادم نیست، همه گواهند که پرداختن به فرم روایت، به عنوان یکی از ارکان داستان، همیشه برایم جذاب بوده و اهمیت ویژه ای داشته.

با انتخاب درست زاویه دید و شیوه روایت، داستان در شکل درست خودش قرار می گیرد. وقتی به موضوع داستان فکر می کنم، قبل از نوشتن، به فرم روایت مناسب هم می رسم. دو بار فقط پیش آمده که ابتدا کار را کامل نوشته ام و وقتی راضی ام نکرده، مجبور شده ام فرم روایت را عوض کنم. یک مورد داستان کوتاه و یک مورد رمان بوده؛ که خودم مجبور شدم کل کار را بازنویسی کنم!

شخصیت های مرد داستان های این مجموعه، ویژگی های مشترکی دارند. آنها از زن و زندگی خسته اند یا دوست دارند همسرشان را ترک کنند یا ترک کرده اند؛ مثل خسرو در «رقص سالسای جاستین تیمبرلیک بر سر مزار صدام کافر»: «خسرو گفت ازم خسته شده و دیگر حوصله ام را ندارد.» یا افشین «اینباکس»: «من و زنم خیلی با هم تفاهم داریم. هردومون حالمون از هم بهم می خوره!» یا همسر زنی که می خواهد گزارش کودک آزاری دهد، ترکش کرده. یا آقا مصطفی «مستراح خانه دکتر شلنگ ندارد» که [...] با زن دیگری رابطه دارد و در مقابل او دست به خشونت خانگی هم می زند. در «شنود» و «یک محصول خوب و مطمئن» هم با مردانی مواجهیم که خانه را ترک کرده اند یا به همسرشان شک دارند. در مقابل زنان این داستان ها نیز ویژگی هایی دارند که بارزترین شان ساکت نبودن شان است. آنها در مقابل مردان شان واکنش نشان می دهند؛ یکی در آفتابه اسید می ریزد، یکی دارو در نوشیدنی ها می ریزد، دیگری گزارش خشونت مرد همسایه را می دهد و... این ویژگی ها به صورت اتفاقی مشترک از آب درآمده؟ چون می دانم بیشتر این داستان ها به صورت پراکنده در دهه نود نوشته شده است. یا در جهان داستانی شما مردان و زنان همواره این شمایل را دارند؟
این طور نیست که با آقایان عزیز و گرامی و محترم مشکل داشته باشم. فمینیست هم که اصلا نیستم. اتفاقا بهترین دوستان من، در طول سالیان سال، آقایان بسیار محترم و عزیزی بوده اند که می شود روی مرام و معرفت شان قسم خورد. شاید ایراد از این باشد که سراغ نوشتن از زنانی می روم که از بخت بدشان، شخصیت مردان دور و برشان جای اما و اگر و شاید دارد. به قول شما، گویا مردان و زنان جهان داستانی من این شمایل را دارند.

زبان شما در داستان های تان زبان روانی است. اضافه ندارد؛ سنگین و پیچیده نیست. در این مجموعه داستان فقط درباره زبان داستان «مستراح دکتر شلنگ ندارد» سوال دارم. این داستان که به صورت تک گویی درونی یک زن روایت می شود، زبانی عامیانه دارد که مختص یک زن کارگر است که از شهری کوچک به تهران آمده. تا اینجا نکته ای نیست اما جنس این زبان جدا از عامیانه بودنش، نشانی از لهجه ندارد و اشتباهات زبانی و گفتاری زن اغراق شده است: جریمله، بابای خدابیامرگم، در صورعتی که، مراظب، ایرانو می رنگ می گردن و... البته در مقابل کلمات خوب ساخته شده ای که مخاطب در میان قشری بسیار شنیده نیز وجود دارد: وخت، فخط، برعسک، بلت. چرا این همه اغراق در ساخت لحن «فرح» دارید؟ اغراقی که کمی خواندن را کند و سخت می کند.
این داستان را با وسواس بسیار و با دقت فراوان -همیشگی ام- نوشته ام و برای حتی نقطه و ویرگولش هم دلیل دارم. (استیکر میمون مواضع!) اتفاقا هنگام انتشار کتاب «رقص سالسای جاستین تیمبرلیک بر سر مزار صدام کافر»، همین داستان «مستراح خانه دکتر شلنگ ندارد!» بیشترین دیالوگ را میان من و سرویراستار نشر چشمه، جناب آقای هومن عباسپور گرامی و همکاران محترم شان ایجاد کرد. نمی دانم داستان چندبار بین ما رفت و بازگشت و چندبار «اصلاح و ویرایش» و «ری اصلاح و ری ویرایش» شد. جناب آقای عباسپور برای بعضی اصطلاحات و عبارات و جملات اعتراض داشتند و معتقد بودند باید همه یکدست شوند، ولی از نظر من راوی این داستان خانمی کم سواد است که در پی نشست و برخاست میان دکترهای درمانگاه، اینجا و آنجا عبارات جدیدی شنیده و اصرار دارد آنها را در صحبت هایش به کار ببرد و همین باعث شده شلخته صحبت کند و خودش هم نداند که دارد چه می گوید. او حتی نمی داند کدام یک از عبارات صحیح است و کدام غلط. فقط اصرار دارد عبارات جدید را به کار ببرد. برای همین این قدر در و بی در و شلخته حرف می زند. در جایی عبارت درست و یک خط بعد، همان عبارت را غلط بیان می کند. شاید اغراق باشد، ولی من این زن را این گونه دیدم. البته اگر به سلیقه خودم بود، برایش لهجه غلیظی هم می گذاشتم که دیگر ریسک نکردم، چون خطر بروز حساسیت در جامعه گل و بلبل ما را بیشتر می کرد.

دو داستان در این مجموعه، پر شخصیت هستند یکی «رقص سالسای جاستین تیمبرلیک بر سر مزار صدام کافر» و دیگری «اینباکس». این دو داستان در دو فرم مختلف هم روایت شده؛ یکی تک گویی و دیگری پیام نگاری. هر دو داستان حال و هوایی مشترک دارند، هر دو در سفر می گذرند؛ یکی دور هم در یک ویلا، دیگری جدا جدا در جاده. در هر دو داستان یک حس محوری وجود دارد: شک و خیانت. اما سوالم درباره ویژگی های مشترک این دو داستان نیست. با وجود کوتاه بودن داستان ها و زیاد بودن شخصیت ها، باز هم همه شخصیت ها توانسته اند چهره ای کلی از خود به خواننده نشان بدهند. مهم ترین نکات در شخصیت پردازی از نظر شما چیست؟ و شخصیت پردازی طنز چه تفاوتی با داستان غیرطنز دارد؟
شخصیت پردازی از مهم ترین عناصر داستان و رمان است. شاید بشود گفت مثل راه رفتن روی لبه ای تیز است. هم می توان روی آن لبه برنده، آهسته و به سلامت راه رفت، هم ممکن است پای مان بلغزد و خودمان را زخمی کنیم یا سقوط کنیم. شخصیت پردازی آن قدر مهم است که اگر نویسنده از پس خلق آن برنیاید، خواننده را از دست می دهد. خواننده باید با شخصیت همذات پنداری کند و خودش یا یکی از اطرافیانش را با آن یکی کند. شخصیت پردازی مثل این است که از یک حجم سنگی، یک مجسمه زیبا و با شکوه بتراشیم. اگر خوب از پس این کار بربیاییم، اثری زیبا خلق کرده ایم وگر نه، همه چیز را خراب کرده ایم.

شخصیت پردازی داستان طنز با داستان غیرطنز فرقی ندارد. شخصیت در هر دوی اینها، یا تغییر ایجاد می کند یا وقایع داستان بر آن اثر می گذارند. شخصیت داستانی ممکن است ظاهری عادی یا غیرعادی داشته باشد. ممکن است مثل همه انسان ها کارهای معمولی روزانه، یا کارهایی غیرمعمول انجام بدهد. ممکن است آرزو یا هدف و علاقه خاصی داشته باشد، ممکن است واکنش متفاوتی نسبت به دیگران یا اتفاقات داشته باشد و ممکن است نقاط ضعف و قوت متفاوتی نشان بدهد. همه این تفاوت ها و ویژگی هاست که شخصیت را خاص و مخاطب را به خواندن اثر ترغیب می کند.

به عنوان نویسنده داستان هایی که هم طنز زبانی دارند هم نگاه شان به موقعیت شخصیت ها طنزآمیز است، فکر می کنید داستان طنز امروز چه جایگاهی دارد؟ طی یک دهه گذشته از نظر خلق اثر و مخاطب چه تغییری در حوزه داستان طنز می بینید؟
خیلی جایگاه خاصی برای داستان طنز نمی بینم. این گونه ، در داوری آثار ادبی هم جایگاه خاصی ندارد، اما خوشبختانه در خالقان آثار طنز، تغییرات قابل توجهی دیده ام و با طنزنویسان تازه نفس و نوقلم زیادی برخورد داشته ام و داستان ها و رمان های طنز بسیار خوبی خوانده ام، با موضوعاتی نو، نگاه هایی ویژه و نثر و قلم هایی تازه در حد تیم ملی و المپیک.

طنزنویسی در جهان داستان در این زمانه چطور می تواند تاثیرگذار باشد؟ آیا اساسا طنز می تواند محدودیت هایی را که سانسور برای آثار ایجاد می کند دور بزند یا تیغ سانسور در طنز تیزتر است؟
در جهان واقعی و در مورد خودم می توانم به جرات بگویم در بیشتر موارد، اموراتم با طنز نویسی گذشته. کاری اداری را که همه می گفتند محال است به سرانجام برسانی، با یک نامه طنز به مقصد نهایی رسانده ام و بهترین نتیجه را گرفته ام. اما در جهان داستان، به گمانم هنوز آن طور که باید و شاید، داستان طنز را جدی نمی گیرند! عجب جمله سنگینی. پیشنهاد نیم ساعت تنفس در هوای باز در بالکن!

در مورد قیچی سانسور، متاسفانه نمی توان متر و معیار مشخصی تعیین کرد. همه ما در این سال ها کتاب هایی خوانده ایم که حیران مانده ایم چطور مجوز ارشاد گرفته اند و در مقابل خودم به عنوان خالق اثر با تذکراتی روبه رو شده ام که فقط باعث خنده ام شده. برای چاپ «سوتیکده سعادت، پرشین فامیلز دات کام» مجبور شدم یک سری فحش و فضیحت را که فرزانه شخصیت اصلی رمان از حرص نثار برادرش شازده فرخ کرده، ملایم تر کنم که به نظرم خیلی مسخره بود. راوی من از فضای مردسالاری حاکم بر خانه شان شاکی بود. طبیعی بود که به برادرش فرخ که عزیزدردانه خانواده است، بد و بیراه بگوید.

در جاهایی لبه تیز قیچی سانسور، بدجوری یقه اثر طنز را می گیرد و خوشبختانه در جاهایی طنز موفق می شود سانسور را دور بزند. به امید کند شدن روز افزون قیچی سانسور محل نصب و درج استیکر کروکودیل امیدوار!

به نظرم شما برای نوشتن، زمان زیادی صرف می کنید. می دانم نوشتن رمان «آب، آسمان» و رمان «سوتیکده سعادت، پرشین فامیلز، دات کام» هر کدام 8 سال طول کشیده و ید طولایی در بازنویسی دارید؛ 19 بار بازنویسی «شب های چهارشنبه»! چطور می نویسید؟ یا واضح تر بپرسم از زمانی که ایده ای برای نوشتن داستان پیدا می کنید چه پروسه ای طی می کنید تا داستان کامل شود؟ چه عاداتی در نوشتن دارید؟
در هر اثر روال کار یکسان نیست؛ به حال و هوای آدم هم بستگی دارد. برای داستان «قله» یا «جمع کل» از ایجاد ایده اولیه تا نگارش داستان و حتی دو، سه بار بازنویسی، شاید یک هفته زمان برده. داستان «قله» حتی بازنویسی هم نداشت. شاید فقط در نسخه دوم، جای چند ویرگول جابه جا شد و یکی، دو جمله حذف یا اضافه شد. در مقابل داستان نیمه کاره ای هم دارم که سه سال است هنوز نتوانسته ام به سرانجام برسانمش؛ گویی طرح به پختگی لازم نرسیده و همان طور که شما فرمودید، داستان «شب های چهارشنبه» را 19بار بازنویسی کردم و حتی در بازنویسی سوم، زاویه دید را عوض کردم و داستان را کوبیدم و از نو نوشتم! [این داستان بیشترین بازخورد را برایم داشته با بیشترین جایزه و دست و جیغ و هورا. دو کلاسور نامه و ده ها ایمیل دارم که افراد مشهور و خوانندگان عادی پس از خواندن این داستان حس و حال شان را برایم نوشته اند. در دهه 80، وبلاگ ادبی ای نبود که قسمت هایی از این داستان را همراه با کامنت های خوانندگان نگذاشته باشد.] در مورد عادات نوشتن، از سال های 1368 تا 1380 بسیار دلی می نوشتم. یعنی اگر حرفی برای گفتن داشتم، دست به قلم می شدم، اما از سال 1380 به بعد، خودم را موظف کردم که هر روز بنویسم. قبلا هم گفته ام، از نوشتن روزی یکی، دو خط شروع کردم و در سال 1384 به روزی 6 تا 8 ساعت رسید و در سال 1388 هنگام نگارش سریال شمس العماره به روزی 12 ساعت نوشتن رسید. رسما خواب و خوراک نداشتم. چهار ساعت می نوشتم، دو ساعت می خوابیدم، دوباره چهار ساعت می نوشتم، دو ساعت می خوابیدم. عادت خواب کم و نامنظم امروزم را از آن روزها به یادگار دارم و مانند زرافه ها، در شبانه روز، فقط چهار ساعت می خوابم.

در داستان نویسی چه چیز برای شما اهمیت بیشتری دارد؛ موقعیت ، زبان یا شخصیت؟
در درجه اول، حرفی که می خواهم بزنم برایم اهمیت دارد که قطعا بزنگاه خاصی هم دارد. در قدم بعدی، شخصیت و زاویه دید و زبان مهم تر است.