نادر خسروی

پرلود
به نظرم کمتر پیش می آید از خودمان بپرسیم چگونه می توان، به گفته آتالی، مهار و کنترل زندگی خود را در دست گرفت؟ چگونه می توان مسئولیت زندگی خود را بر عهده گرفت؟ این پرسش ها چه بسا دشوار و هراس آفرین بنمایند. علل متعددی در ما هست که نمی گذارند با این پرسش ها مواجه شویم، آ ن ها را دائما از خود بپرسیم و «خود» را در پرتو آزادی برآمده از آنها بیافرینیم. همچنین علل زیادی بیرون از ما هست که مانع می شود پرسش های فوق را از خودمان بپرسیم: ساختار جامعه، سنگینی و نفوذ تاریخ و میراث زبانی ما، که همگی ما را از مواجهه با این پرسش ها دور می کنند. چون ظاهرا خیال می کنیم که زندگی فعلی مان یگانه شیوه زیستن ماست و گویی عالم و آدم چنان رقم خورده که زندگی خود را به همین یک شیوه سپری کنیم، نه شیوه ای دیگر. تا حدی پذیرفتنی است که چرا آدم به این شیوه مالوف خو می کند: «تکراری» که در بطن زندگی روزمره نهفته است (و نمی توان هم از دستش گریخت)، برای ما نوعی امنیت روانی پدید می آورد: ما از دل همین تکرار است که اغلب به نحوی ناخودآگاه به خودمان اطمینان می دهیم که زندگی با همین نظم و روال فعلی اش ادامه خواهد داشت و خطر کمتری تهدیدمان می کند. مسلم است که ما به این امنیت روانی در زندگی نیاز داریم، اما به چه قیمت؟

آداجو مه نون تروپه ا مولتو اسپرسوو2
تصور می کنم وقتی به این نوع امنیت روانی که عمدتا حاصل «تکرار» نهفته در بطن زندگی روزمره است چنگ می زنیم، تا حد زیادی تجربه ها و درک خودمان از جهان را محدود می کنیم. ایراد این نوع زیستن این است که ما را از تجربه ها و حس های انسانی جدید دور نگه می دارد و محدودمان می کند به تکرار زندگی دیگران و نسل های گذشته. در نتیجه باعث می شود بخش عمده وجودمان را نشناسیم و به تبع آن درک مبهمی از دیگران داشته باشیم اگر لااقل در این مورد با هم هم نظر باشیم که شناخت «خود» همانا دریچه شناخت «دیگری» است. این که زندگی روزمره در بطن خود مبتنی بر «تکرار» است، به خودی خود ایراد و مشکل نیست (ما باز هم هر نوع زندگی ای در پیش بگیریم، لامحاله با تکرار عجین خواهد بود) و این جا به هیچ وجه قصد نکوهش زندگی روزمره را نداریم. مشکل این جاست که این نوع تکرار باعث می شود ما دست از تغییردادن خودمان بشوییم و دیگر به دنبال تجربه ها و حس های تازه و نیز به دنبال درکی نو از محیط و جهان نباشیم؛ باعث می شود اغلب به همین آدمی که هستیم قانع باشیم و همین امر ما را به رخوت و ملال می رساند و این جاست که مدام شکوه می کنیم که زندگی روزمره ملال آور است. به نظرم نمی توان با قطع به یقین گفت که این ملال ذاتی زندگی روزمره است، بلکه از نحوه مواجهه ما با آن پدید می آید. منظورم این است مادام که ما بر اساس کلیشه ها و الگوبرداری از زندگی دیگران یا نسل های گذشته زندگی می کنیم، این ملال روزبه روز پررنگ تر می شود. درواقع، اگر می خواهیم زندگی مان شایسته ادامه دادن باشد و قادر به احساسات جدید، لذت های جدید، اندیشه ها و تجربه های جدید باشیم، لازم است که خودمان شویم. در این یادداشت می خواهم به یاری کتاب ژاک آتالی نشان دهم که اگر مدام در جست وجوی خودمان باشیم و اگر پیوسته درگیر فرایند «خودشکوفایی» باشیم، این ملال یا دیگر وجود نخواهد داشت یا چندان آزاردهنده نخواهد بود و چه بسا به درکی نو از خودمان و دیگران و جهان برسیم.

[نخست باید به تفاوتی اجتماعی سیاسی در زمینه بحث ما و آتالی اشاره کنم. شاید نتوان بحث های آتالی را مستقیما در جامعه فعلی «ما» پیاده کرد و قصد من هم در این جا این نیست. اما به گمانم بتوان اس واساس حرف آتالی را که شاید بخشی از آن برایمان آشنا باشد، به کار گرفت و از حیث نظری درباره «خودشکوفایی» بحث کرد. پس ما در پس کل بحثمان این تفاوت اجتماعی سیاسی را در نظر داریم، هرچند مستقیم به آن اشاره نکنیم. از آن جا که اساس بحث آتالی بر آزادی و خودشکوفایی افراد استوار است، به گمانم می توان بحث های او را در زمینه اجتماعی سیاسی خود نیز پیگیری کرد.]

کتاب «بشو آن کس که هستی» چهار بخش دارد: آتالی در بخش اول جهانی تیره وتار و تراژیک را ترسیم می کند و از ضرورت «خودشکوفایی» می گوید؛ در بخش دوم درباره چهره هایی مانند بودا، پیکاسو و افرادی از این دست بحث می کند که تصمیم گرفته اند آن کسی که هستند بشوند؛ در بخش سوم به سراغ فیلسوفان و متالهانی می رود که درباره «خودشکوفایی» بحث کرده اند؛ و در بخش چهارم پنج مرحله «خودشکوفایی» را ارائه می کند. من به ویژه بحثم را روی بخش چهارم متمرکز می کنم.

آتالی در بخش چهارم نسخه نمی پیچد که ما چگونه زندگی کنیم، بلکه پنج تابلوی راهنما در مسیر «خودشکوفایی» را به ما ارائه می کند به قول خودش پنج گام برای راهنمایی ما در این مسیر. توجه به پرسش های زیر به گمانم نقطه شروع مناسبی برای ورود به بحث اوست: چرا به خودمان مجال ندهیم که زندگی متفاوتی را برای خود رقم بزنیم؟ چرا به خودمان مجال ندهیم که آنچه را قبلا نمی دیدیم ببینیم؟ چرا به خودمان مجال ندهیم که «استقلال فکری» داشته باشیم؟ پرداختن به این پرسش ها و چه بسا یافتن پاسخ برای آنها بخشی از فرایند «خودشکوفایی» است. در بطن این فرایند نوعی شورش کردن نهفته است؛ شورش علیه چیزهایی که از جانب سنت ها و آداب ورسوم و جامعه و خانواده به ما تحمیل شده است. اما این شورش کردن به این راه نمی برد که فردی «اجتماع ستیز» شویم، بلکه لازمه این است که مختصات و موقعیت خودمان در جامعه را بهتر دریابیم و از قیدوبندهایی که بر سر راه «خودشکوفایی» قرار دارند، رها شویم و روی پای خودمان تصمیم گیری کنیم. این فرایند «خودشکوفایی» به درکی متفاوت از خود و دیگران ختم می شود؛ به این که هم برای خودمان و هم برای دیگران زندگی بهتری بخواهیم.

آلگرو مودراتو آداجو3
حال به پنج مرحله مدنظر آتالی در مسیر «خودشکوفایی» می پردازیم.

1) از بیگانگی خودمان آگاه شویم.
به عقیده آتالی، در جهان امروز، «خودشکوفایی» یا «بر عهده گرفتن مسئولیت زندگی خویش» نمی تواند نتیجه طبیعی و مستقیم آموزش باشد: «هیچ جامعه ای فرزندان خود را طوری تربیت نمی کند که خودشان شوند. بلکه برعکس، از آنها می خواهند سنت ها و آداب ورسوم و اخلاقیات را بازتولید و تکرار کنند. جهت گیری آموزش خواه در مدارس و خواه در دانشگاه ها تقریبا فاجعه بار است و استعداد(های) افراد را در نطفه خفه می کند و به شکوفاشدن آن (ها) کمکی نمی کند» با این حال، آتالی می گوید ممکن است یک رویدادی زندگی فرد را عوض کند؛ مانند «نصیحتی برانگیزاننده»، ملاقات با یک استاد، گسست از خانواده و از این دست؛ در یک کلام، رخداد یا موقعیتی که فرد را وادارد که مسئولیت زندگی خودش را بر عهده بگیرد. این رخدادها به تنهایی برای «خودشکوفایی» کافی نیستند، اما دست کم می توانند برای کسانی که هنوز متوجه این «خودشکوفایی» نشده اند، لازم باشند: این «خودشکوفایی» همواره با لحظه ای انزوا (دست کم در سطح ذهنی)، مرحله ای از سکوت و نوعی درنگ و مکث همراه است. آتالی این مرحله را «رنسانس» می نامد. این انزوا و درنگ دائمی نیست و برای درک بیگانگی خود و بی ثبات بودن زندگی مان ضروری است.

2) به خودمان احترام بگذاریم.
احترام گذاشتن به خود یعنی توجه به خود و ارزشمند دانستن زندگی خود و دیگران. به گفته آتالی، «احترام گذاشتن به خود مستلزم تبیین ارزش ها و درک خیر و شر است» و نیز این که ارزش های خودمان را جدی بگیریم و مسئولیت های خود را بشناسیم. آتالی در این جا پرسشی مطرح می کند که اهمیت احترام گذاشتن به خود را در فرایند «خودشکوفایی» برجسته می کند: «اگر به خودمان احترام نگذاریم، چگونه می توانیم امیدوار باشیم که دیگران به ما احترام بگذارند؟».

3) تنهایی خودمان را بپذیریم.
پذیرفتن تنهایی خود در وهله اول به معنای این است که از دیگران هیچ انتظاری نداشته باشیم: آگاه شدن از این که تنهاییم، بهتر ما را یاری می کند که از دیگران انتظاری نداشته باشیم. هرچند «تنهایی، در کنار کوتاه بودن زندگی، یکی از دردناک ترین ابعاد زندگی است»، اما در این مسیر «خودشکوفایی» پذیرش این تنهایی ضروری است: «هیچ کس غیر از خود ما نمی تواند دلیل وجودی مان را بیان کند؛ هیچ کس غیر از خود ما نمی تواند از آرزوها و خواسته های ما به زبان بیاورد؛ هیچ کس غیر از خود ما نمی تواند انتخاب کند که در آینده چه چیزی باشیم.» به گفته آتالی، در صورت پذیرش این تنهایی است که این شجاعت را می یابیم که از دیگران هیچ انتظاری نداشته باشیم. باید در نظر داشته باشیم که انتظارنداشتن به این معنا نیست که از دیگران غافل شویم. برعکس، به این معناست که در حین انتظارنداشتن، به دیگران عشق بورزیم.

4) از منحصربه فرد بودن خودمان آگاه شویم.
آتالی می گوید گذراندن سه مرحله اول چه بسا به نوعی «مکاشفه» ختم شود که ما را در مسیر «خودشکوفایی» راه برد. درک منحصربه فرد بودن یعنی این که دریابیم ما فقط یک زندگی داریم و آن هم می تواند با زندگی دیگران متفاوت باشد: «منحصربه فرد بودن طرف دیگر تنهایی است». درک این منحصربه فرد بودن به ما کمک می کند که بهتر توانایی های خودمان را کشف کنیم. می دانیم هیچ دو انسانی در روی کره زمین کاملا شبیه هم نیستند و هر انسانی منحصربه فرد و با دیگران متفاوت است هم از حیث بیولوژیکی و هم از حیث تاریخی و فرهنگی.

5) خودمان را بپذیریم.
گذر از این مسیرها می تواند این حس آزادی را به ما بدهد که زندگی خود را بر اساس ارزش ها و آرزوهای خودمان انتخاب کنیم. به گفته آتالی، گذر از این چهار مرحله پیش گفته باید باعث شود که ما مختصات خودمان را در جامعه بیابیم؛ این احساس را به ما بدهد که من بهتر از چیزی هستم که فکر می کنم، و می توانم میل و اشتیاق خفه شده خود را عملی کنم.

اپیلوگ
می توان از حرف های آتالی این طور نتیجه گرفت که «خودشکوفایی» باعث می شود دیگری و جهان را بهتر و «واقعی»تر درک کنیم. مدام در گوش ما خوانده اند که «هیچ چیزی در زیر آفتاب تازه نیست»، بدان معنا که ما محکوم به تکرار تجربه های دیگران هستیم و آن که زندگی نسل های پیشین را تکرار کنیم. اما ما باید جرئت گسست داشته باشیم، متفاوت و مستقل فکر کنیم و خودمان شویم: «مسئولیت زندگی خودمان را بر عهده بگیریم؛ خودمان را از همنوایی و ایدئولوژی و اخلاقیات و جبرباوری برهانیم؛ از هیچ کس انتظاری نداشته باشیم؛ به حرف دلمان گوش کنیم و شجاعت عمل کردن داشته باشیم». به گفته آتالی، «زندگی شایسته زندگی ای است که در آن مدام در جست وجوی خودمان باشیم». تا این جای بحث دریافته ایم که «خودشکوفایی» متکی بر درکی سیال از خودمان و محیط و جهان است؛ بر این که بر اساس تقابل های دوتایی مانند مرگ/ زندگی، نیستی/ هستی یا زنانگی/ مردانگی و غیره نیندیشیم و در یک فرایند (شاید بی پایان) «خودشکوفایی» زندگی کنیم. این سیال بودن باعث می شود که گاهی ترک کار(های) مالوفمان کنیم و از این رهگذر با این پرسش مواجه شویم که چرا داریم این یا آن کار را انجام می دهیم. این ترک کردن می تواند محکی باشد برای این که آیا این کار با ما «سازگار» است یا نه؟ چون در نهایت یا به کلی از آن کار دست می شوییم یا با درکی نو آن را از سر می گیریم. همه این ها را می توان بخشی از فرایند «خودشکوفایی» دانست؛ فرایندی که به ما مجال می دهد زندگی را در سطوحی متفاوت درک کنیم و ممکن است ما درک های متنوعی در میان این سطوح از خود کسب کنیم و این تنوع درک چه بسا مسیرهای آیندگانی مختلفی را به روی ما بگشاید. اما باید نکته ای انتقادی درباب رویکرد آتالی به «خودشکوفایی» هم ذکر کنم. آتالی بیش از حد بر «فردیت» تاکید می کند و این برجسته سازی او از مسئله «فردیت» نباید به بی اعتنایی به «دیگری» ختم شود، چون می دانیم انسان پیش از هر چیز و مهم تر از هر چیز موجودی اجتماعی است و «خودشکوفایی» او صرفا در رابطه با دیگران تحقق می پذیرد، نه چیزی دیگر. از طرفی هم آتالی به این فرایند «خودشکوفایی» بسیار خوش بین است و چنین به نظر می رسد آن را برای همه کس فارغ از شرایطی که دارند شدنی می داند. اما به نظرم شرایط ما و نابسامانی جهان به همه مان مجال نمی دهد که «خودشکوفا» شویم و لازم است قسمی بدبینی را به آرای آتالی در این جا بیفزاییم.