پیام حیدرقزوینی
فرانتس کافکا در دوران حیاتش چندان قدر ندید، اما پس از مرگش به نویسنده ای تبدیل شد که آثارش بسیار مورد نقد و واکاوی قرار گرفت و به واسطه تفسیرهای مختلف و گاه متضاد از آثارش به مرور چهره هایی نه چندان واقعی نیز از او ساخته شد؛ چهره هایی که گاه در تضاد با هم قرار داشته اند. زندگی شخصی کافکا در ساختن چهره های متعدد از او نقش داشته است. در ایران نیز کافکا اولین بار با صادق هدایت شناخته شد و همین موضوع سبب شد تا سایه هدایت بر کافکا بیفتد و به نوعی ما کافکا را از پشت عینک هدایت دیده ایم.

امروز اما زندگی کافکا با جزئیات دقیق پیش روی ما ست؛ چرا که به واسطه نامه ها، یادداشت های روزانه و دیگر مدارک موجود، تقریبا هیچ نقطه مبهم و ناآشکاری در زندگی کافکا وجود ندارد و حتی روزشمار زندگی اش را هم درآورده اند. نامه های کافکا به نامزدش، فلیسه که در قالب کتابی با عنوان «نامه به فلیسه» به فارسی هم منتشر شده از بهترین منابعی است که در آن می توان چهره واقعی تری از کافکا را جست وجو کرد.

«نامه به فلیسه» با ترجمه مصطفی اسلامیه و مرتضی افتخاری به فارسی منتشر شده و مقاله ای از اریش هلر که توسط اسلامیه ترجمه شده، در درک اهمیت این نامه ها بسیار راهگشا ست. نامه های کافکا به فلیسه نشان می دهند او تا چه پایه به نوشتن وابسته بوده و در واقع نوشتن تنها مفر او در زندگی بوده است. نخستین نامه کافکا به فلیسه در 20 سپتامبر 1912 نوشته شده است. کافکا در این نامه فلیسه را پناهگاهی برای گریز از یورش واقعیت خود دانسته است. اما بعدتر معلوم می شود که چنین پناهی برای کافکا وجود نخواهد داشت. اریش هلر می گوید کافکا زمانی که نمی تواند بنویسد، هیچ است و زمانی که به ندرت فکر می کند خوب نوشته است، در نوع متفاوتی از نیست بودن وجود دارد: «در نخستین هفته های نامه نگاری شان، به فلیسه (در اول نوامبر 1912) می گوید که هرگاه او در کوشش خود برای نوشتن ناموفق است، نقش زمین می شود» و به قول خودش به درد زباله دان می خورد. هلر می گوید این به وضوح کنایه ای است به داستان «مسخ» که کافکا آن را داستانی به شدت نفرت انگیز نامیده بود. در پایان این داستان، زن نظافتچی لاشه مسخ شده گرگور سامسا را جارو می کند و با خنده ای بر لب به پدر و مادر و خواهر او می گوید که دیگر نگران نباشند چرا که از شرش خلاص شده اند.

نامه های کافکا نشان می دهند که کافکا چه نسبتی با نوشتن داشت. او در جایی می گوید نوشتن مستلزم تسلیم بدون قید و شرط، و میزانی از صمیمیت و درستکاری است که از رهگذر آن انسان، تا «زمانی که ذهنیت مناسب را دارد» باید از مراوده با مردم دیگر خودداری کند، حتی از محبوب ترین آنها؛ زیرا زمینی که او بر آن ایستاده، به محض آنکه احساس واقعی تر نویسنده به جوش آید، به لرزه درمی آید: «من اغلب فکر کرده ام که بهترین حالت زندگی برای من نشستن در دنج ترین اتاق تاریک یک سرداب فراخ دربسته است... با نوشت افزار و چراغ مطالعه ای در کنارم... و آن وقت چه خوب خواهم نوشت! از چه اعماقی آن را بیرون خواهم کشید! بدون هیچ تقلا چون تمرکز بی نهایت، زحمتی نمی طلبد. مشکل این است که شاید نتوانم آن وضع را تا مدتی حفظ کنم و با نخستین شکست -که شاید حتی در چنین شرایطی هم غیرقابل پرهیز باشد- ناگزیر به ورطه جنونی عظیم کشیده می شوم».

اریش هلر در مقاله اش به رابطه واقعیت و آثار کافکا اشاره کرده است. او می گوید کافکا بارها وسوسه می شود تا علیه خود جانب دنیا را بگیرد و دنیا گاهی تحت توجه او چه خوب از آب در می آید، بی اندازه بهتر از آنچه سزاوارش است. هلر نوشته: «نویسنده ای که نه مثل هرکس دیگر در خیال خود وحشت های عصری را پیش بینی کرده است که با جنگ جهانی اول آغاز شد، چنان که باز نامه ها نشان می دهند، خود جنگ را، به روش عادی بسیاری دیگر که خود را با هر آنچه پیش می آید تطبیق می دهند، پذیرفت. علاوه بر این، جنگ را فرصتی می دانست برای گریز از رنج نبردی غیرواقع که در ذهن و قلبش ادامه داشت، به سوی نبردی که واقعی بود». نامه های کافکا سال های پردرد مبارزه او را نشان می دهند؛ مبارزه ای که بخشی از آن مربوط به واقعیت دنیا، ازدواج و کانون خانواده مربوط است. هلر می گوید نگاه کردن به کلمات او رقت انگیز و در عین حال ترساننده است: «نگاه کردن به اینکه آن کلمات، با چالاکی مسحورکننده و درماندگی حساب شده شان، چگونه واقعیت آن زن، آن پاره هایی از واقعیتی را که از طریق این نامه نگاری فراهم آورده است، اغوا می کند و چگونه حالت توازن بی ثبات بین واقع و کلام ادبی را برقرار می سازد. و در همه لحظات آن کلمات در مرز آن هستند که خود ادبیات شوند، کلماتی که در اسطوره سازی افراط می کنند، گاهی به طرز بسیار بدی غمناک و باز گاهی مضحک می شوند».

کتاب «نامه به فلیسه» چیزی بیشتر از نامه های شخصی کافکا به فلیسه و وجوهی نادیده از جهان او را به نمایش می گذارد. الیاس کانه تی که از جمله نویسندگانی است که تحت تاثیر کافکا بوده، در کتاب «محاکمه دیگر: نامه های کافکا به فلیسه» به سراغ نامه های کافکا به فلیسه رفته است. کانه تی در این کتاب و به واسطه نامه های کافکا به فلیسه، هم به بررسی وجوه شخصیتی کافکا پرداخته و هم تاثیر رابطه او با فلیسه را در رمان «محاکمه» نشان داده است و به این ترتیب این کتاب از جمله منابع معتبر پژوهشی برای شناخت وجوهی از شخصیت کافکا و کندوکاو در رابطه او با فلیسه و تاثیر این رابطه بر رمان «محاکمه» کافکا ست. کانه تی در بخش اول کتاب با کندوکاو در نامه های کافکا به فلیسه برخی از خصیصه های شخصیتی و روانی کافکا مثل بیماری هراسی و دمدمی مزاج بودن او را برجسته می کند که در رابطه اش با فلیسه نمود عینی می یابد و در بخش دوم کتاب بازتاب آن خصیصه ها را در رمان «محاکمه» نشان می دهد. این کتاب نیز با ترجمه ناصر غیاثی در نشر نو به فارسی منتشر شده است.