محمدمعین شرفایی
تازه ترین اثر احمد حسن زاده، «زارابل» نام دارد. مجموعه ای متشکل از شش داستان کوتاه که به واسطه نکاتی با یکدیگر پیوند ایجاد کرده اند و در تلاش برای رسیدن به نقطه ای هستند که می توان آن را اضمحلال نام گذاشت. حسن زاده تاکنون تجربه انتشار دو مجموعه داستان به نام «آه ای مامان» و «مستر جیکاک» را در کارنامه ادبی خود دارد و سومین مجموعه داستان او چه به لحاظ فرمی و چه مضمون دارای نکته هایی است که نسبت به دو مجموعه داستانی اش تفاوت ایجاد کرده است. داستان های این کتاب، یک نقطه مشترک قدرتمند با یکدیگر دارند و آن نابودی شخصیت ها به دست خودشان است. برجسته ترین نکته داستان های مجموعه «زارابل» این است که راوی خودش را از بند روایت جدا می کند و می گذارد شخصیت ها خودشان درست در بزنگاه نقطه اوج به سمتی حرکت کنند که اثر روایت و کشمکش چندین و چند برابر می شود. این رهایی تعمدی است؛ چراکه وقتی طرح و توطئه در حال شکل گرفتن است، با یک فاصله گذاری هوشمندانه، روایت به سمتی می رود که ریتم ارزش دوچندانی پیدا می کند. زمانی که نویسنده داستان را به سمت نقطه اوج می برد، بی شک باید از قبل مواردی را عنوان کرده باشد که به کشف و شهود برسد یا اینکه بعد از نقطه اوج روایت را به سمت کشف و شهود برساند، گاه حتی نویسنده از حافظه جمعی خواننده بهره می گیرد و با برقراری ذهن خواننده از یک خاطره اجتماعی یا سیاسی استفاده می کند تا کشف و شهود را وابسته به آن کند. در داستان های این مجموعه ما هر سه این موارد را به ترتیب می خوانیم؛ یعنی کشف و شهودی که از قبل برای خواننده چیده شده تا با رسیدن به نقطه اوج به حل مسئله برسد که در داستان «زارابل» این گونه است. یا روایت به نقطه ای در بزنگاه می رسد که نیاز خواننده به بعد از واقعه است؛ داستان «دختر همیشه بهار ساکن ماه» از این مورد بهره می برد. یا اینکه داستان از حافظه مخاطب برای نهایی کردن و چرایی شخصیت استفاده می کند، مثل داستان های «قلندر»، «زاراگل» و «ماخولیا». از داستان «زارابل» شروع می کنیم. این داستان درباره شخصیتی به نام زارابل است که شکارچی قهاری است. او به فراخور نیازهای محیطی که در آن زیست می کند، برای هم ولایتی هایش جانورانی را شکار می کند که معمولا اثر درمانی دارد یا مرهم زندگی شان است. قصه در بحبوحه جنگ می گذرد و آشوب و نابسامانی در روایت طوری عجین شده که ریتم داستان را بالا برده است. قضیه زارابل به جایی می رسد که یک روز در اوج شکارهای غیرقانونی اش، شخص دارای قدرتی از زارابل در ازای مجوز شکار قانونی طلب جانوری را می کند که سخت پیدا می شود، آن جانور بز کوهی است. شکار بز کوهی در آن فصل سخت است و شکارچی وظیفه دارد در مدت سه روز حیوان مدنظر را شکار کند، اما زارابل یکی اش را چند روز پیش اتفاقی پیدا کرده بود که در میان تمام بزهای کوهی همه چیز تمام است و به اصطلاح لنگه ندارد. مادر زارابل وابسته بز کوهی می شود، چنان که نمی تواند یک دم او را از خود دور کند و زارابل میان دوراهی سختی قرار می گیرد. در ابتدا این داستان در چند وجه به نشانه شناسی های گسترده ای می پردازد. اول استفاده از جانوران برای رفع نیازهای هم ولایتی های زارابل است، دوم نوع آن جانوران است که هر کدام را می توان جدا مورد تفسیر قرار دارد. از همان ابتدا زارابل انگار وارد مسیر صعب العبوری شده که با کشش روایت، خواننده را به نقطه اوج سوق می دهد. در این داستان، احمد حسن زاده روایت را طوری تنظیم کرده که وقتی به چند پاراگراف پایانی می رسیم، متوجه می شویم علت و معلول های پیاپی نویسنده در ابتدای قصه تمهیداتی برای گره گشایی بوده است. داستان «زارابل» و دیگر داستان های این مجموعه در یک نقطه مهم با هم اشتراک دارند و آن نابودی یا اضمحلال شخصیت ها ست. اگر پایان بندی های این مجموعه را در کنار هم قرار بدهیم، متوجه می شویم که بعد از سقوط شخصیت ها، دیگر چیزی مورد توجه قرار نمی گیرد. نویسنده شخصیت هایش را وارد هزارتویی می کند و درست در پایان بندی از روایت جدا می شود و از دور به تماشای آنها می ایستد. این تکنیک در هر شش داستان این مجموعه رعایت شده است. در ادامه به سه داستان دیگر کتاب می رسیم که در آنها استفاده از حافظه جمعی مورد توجه نویسنده بوده است. نویسنده در داستان های «زاراگل»، «قلندر» و «ماخولیا» با بهره گیری از وضعیت جامعه در گذشته دور یا نزدیک، برای گره گشایی از یک فاصله گذاری هوشمندانه و اتصال بهره می گیرد. این سه داستان در سقوط در اوج اشتراک دارند، اما نقطه اشتراک دیگری نیز دارند؛ اینکه سه داستان با تاریخ دوخت پیدا کرده است. زاراگل برای مردم هم ولایتی اش فدا می شود چراکه آسایش آنها را می خواسته، قلندر به خاطر صدایش که می فهمد توانایی درمان مردمان آسیب دیده ولایتش را داشته فدا می شود و حتی زبان از حلقش بیرون کشیده می شود، در نهایت داستان «ماخولیا» که عملا سقوط شخصیت به ورطه ذهنش را بازتاب می دهد؛ داستان «ماخولیا» البته به لحاظ فرمی و تا حدودی مضمونی با دیگر داستان های این مجموعه تفاوت دارد، اما همچنان در شخصیت پردازی و پایان بندی با دیگر داستان ها اشتراک دارد. قصه این سه داستان طوری پیش می رود که بعد از رسیدن شخصیت ها به نقطه اوج و سپس گره گشایی و پایان بندی، مخاطب می تواند ارتباط دیگر خرده روایت های قصه را با شخصیت ها پیدا کند. این نوع دیگری از گره گشایی است که بیشتر حالتی مستندگونه دارد و مدام با ارجاعات جزئی سعی در برقراری یک سری ارتباط های نامشترک دارد تا این نامشترک در داستان به اشتراکات کافی برسند. داستان «دختر همیشه بهار ساکن ماه»، داستانی است که سیر روایتش دایره ای است. این شیوه روایت منوط به نکاتی مثل چیدن خرده روایت ها در کنار هم به شکلی است که خواننده را از بحث اصلی روایت دور نکند، ضمن اینکه مثل مسابقه دو امدادی در هر خرده روایت چیزی به ادامه اضافه می شود تا روایت ها پاره پاره نشوند. این قصه درباره پزشکی است که روزی دختربچه ای را معاینه می کند و متوجه ضعف شدید و لاغری مفرط او می شود، اما بعد از چند وقت دختر بچه شروع به رشد و چاقی عجیبی می کند که به هیچ وجه طبیعی نیست. قصه به سمت وسوی متافیزیکی می رود و همین طور که قصه در حال اوج گرفتن است، خواننده با نکات عجیب تری از روایت دختر همیشه بهار ساکن ماه روبه رو می شود. در یک آن، درست لحظه ای که موقع گره گشایی رسیده، نویسنده تصمیم می گیرد با یک چرخش با ابتدای روایت، قصه را در زمانی حرکت دهد که پزشک در حال معاینه دختربچه در ابتدای داستان بود و اینجاست که خواننده با یک گردش تکراری و اضافه کردن چند نکته در داستان به گره گشایی می رسد. در مجموع، مجموعه داستان «زارابل» نقطه عطفی در شکل روایت و بهره گیری تکنیک ها در کارنامه احمد حسن زاده است. در اثر اخیر او که رمانی به نام «خیال باز» بود، دغدغه اصلی نویسنده تجربه شکل تازه ای از فرم بود.