محمدمعین شرفایی
کتاب «آن ها قرار نیست پیر شوند» نوشته رولد دال به تازگی با ترجمه محسن یاوری روانه بازار کتاب شده است. این کتاب شامل هفت داستان کوتاه با موضوع جنگ و نامه های رولد دال به مادرش در جنگ جهانی دوم است. آن چیزی که بعد از شنیدن نام رولد دال به یاد می آید، اقتباس های کتاب او در سینما است. به نوعی می شود گفت رولد دال برای کارگردانان سینما همیشه خوش یمن بوده، از فیلم «چارلی و کارخانه شکلات سازی» ساخته تیم برتون گرفته تا «ماتیلدا» ساخته دنی دویتو و به تازگی فیلم کوتاه «داستان شگفت انگیز هنری شوگر» ساخته وس اندرسون که اسکار بهترین فیلم کوتاه را از آن خود کرد. البته یک دوجین فیلم سینمایی و سریال دیگر نیز بر اساس کتاب های رولد دال اقتباس شده که عموما مورد توجه قرار گرفته است. ذکر این نکته ارتباط مستقیم با شیوه نگارش رولد دال دارد، چراکه او اساسا ساختار قصه هایش بر زمینه تصویر پیش می رود. توجه به فضاسازی، دقت در توصیف و صحنه پردازی های بی نقص سبب شده که داستان های رولد دال در خاطر خواننده به جای بماند و آن اصل جزئیات است که کمک به این ماندگاری می کند. این نویسنده عمده کارهایش را به کودکان اختصاص داده و در این زمینه پیشتاز است، با این حال مجموعه داستان «آن ها قرار نیست پیر شوند» مخاطب بزرگسال دارد و این آشنازدایی در نوع خود جالب است. اگرچه این نویسنده تا پیش از جنگ برای مخاطب بزرگسال داستان می نوشت، اما بعد از جنگ تصمیم می گیرد فقط برای کودکان داستان و قصه بنویسد.

توجه به ساخت های تصویری از خصایص قلم این نویسنده بریتانیایی است. با خواندن هریک از داستان ها می توان یک هرم از روند فرم قصه تصویر کرد. این هرم از بالا در جهت روند قصه به شکل معکوس عمل می کند؛ یعنی اگر فضاسازی و بسته های تصویری یک مسیر رو به پایین هرم باشد، قصه در جهت دیگر آن حرکت می کند. همه داستان های این کتاب کاملا بر این مبنا سوار شده اند و با اینکه کلیت داستان ها درباره جنگ است، اما هر داستان در وهله نخست بر پایه فضاسازی و صحنه پردازی پیش می رود. رولد دال به آهستگی توصیف می کند و بعد از توصیف به سراغ روند قصه می رود. دقیقا آنجایی که تصویرها شکل می گیرد، داستان ساخته می شود و در همان چارچوب پیش می رود و دیگر به نکات تکمیلی توجه می کند. برای مثال در داستان «دیروز زیبا بود»، آن چیزی که تنهایی یک خلبان را که به مشکل برخورده است، نشان می دهد، مدام در روند صحنه پردازی کمتر می شود، تا جایی که در پایان بندی به واسطه مضمون اصلی کلیت قصه فراگرفته می شود. «برگشت و از تپه پایین رفت، سمت خانه ای که پنجره هایش قرمزرنگ بود. در زد و صبر کرد. دوباره بلندتر در زد و منتظر ماند، صدای قدم هایی آمد، بعد در باز شد» (صفحه 51).

داستان اول که نام مجموعه نیز از همین اسم گرفته شده، درباره دو خلبان جنگی است که همکارشان بعد از دو روز عملیات به آشیانه برمی گردد، اما این خلبان اذعان می کند که تنها دو ساعت در حال پرواز بوده و قبول نمی کند که دو روز است برای عملیات رفته است. این داستان که در واقع در زمان جنگ جهانی دوم در فلسطین می گذرد، کاملا رنگ وبوی قصه های هزارو یک شب و داستان های عربی دارد. همین داستان به مخاطب نشان می دهد که رولد دال که خود در زمان جنگ جهانی دوم به عنوان خلبان در جنگ حضور داشته است، اشراف کاملی به محیط و فضا دارد. «ظهر بود. خورشید وسط آسمان بود و گرمایش مانند کوره ای سوزان. کنار آشیانه، هوا از جهنم گرم تر بود. وقتی نفس می کشیدیم، حس می کردیم ریه های مان داغ شده اند. برای همین دیدیم بهتر است با دهان باز نفس بکشیم» (صفحه 9). این تنوع در ساخت و پرداخت فضاهای بکر در بحبوحه جنگ در داستان «سرباز» شکل دیگری پیدا می کند، به طوری که اساسا شخصیت ها در فضا حل می شوند. «از آن شب هایی بود که می توانست فهمید نابینا بودن چه حسی دارد، آخر نه چیزی معلوم بود، نه حتی شمای شاخ و برگ درخت ها دیده می شد» (صفحه 29).

دو نکته دیگر درباره کتاب «آن ها قرار نیست پیر شوند» قابل ذکر است که رولد دال سعی کرده در داستان های این کتاب بر آن تمرکز کند: یکم، روند تنهایی در شخصیت ها، به طوری که در تمام هفت داستان جملاتی به کار برده شده که نشان دهنده بی هویتی و تنهایی شخصیت ها است و نکته دوم اینکه شخصیت ها با اینکه اغلب خلبان یا رزمنده جنگ هستند، اما یکباره از جنگ و خون ریزی کنده می شوند و حال و هوایی مانند مردم پیدا می کنند. در واقع این جداشدگی حرکتی به سمت بی طرفانه بودن یا صلح دارد. در واقع نویسنده تلاش کرده است تا شخصیت اصلی داستانش به چیزی که غایت زندگی خودش بوده، حرکت کنند.

درباره بخش پایانی این مجموعه باید گفت که نامه های رولد دال به مادرش، نوعی فاصله گذاری هوشمندانه است. این فاصله گذاری سبب شده که اتصال قوی میان قصه ها و خود نویسنده شکل بگیرد. حتی شکل نامه ها ذهنیت سوبژکتیو در شخصیت پردازی این هفت داستان را نشان می دهد.