شبنم کهن چی

قسم خوردیم/ که هر چه زمان گذشت/ ما نگذریم از زخم مان

محمود درویش

از میان جمعیتی فرو رفته در باتلاق فقر و فساد، یاس و خستگی، سرکوب و خشونت، کسی با سیلی تحقیر، سرریز می شود. کبریت می کشد بر جان جوانش و ناگهان نه فقط او که جمعیت می سوزد؛ از تپه ها سرازیر می شود، در راه پس راه های خاکی به راه می افتد. سوگ و خشمش، رود می شود، رودی که کوی به کوی می رود و این شاخه جوان است که دست ها را به هم می رساند تا گره بخورد و فریادش را بکوبد بر سر استبداد. مشت به مشت، شهر به شهر، کشور به کشور. این رود و شاخه، غلتیده در خون و بیداد پیش می رود و می شود یک نام: «بهار عربی». تونس، مصر، لیبی، یمن، الجزایر، سوریه و... کشورهای عربی خاورمیانه سال 2010 با جرقه «محمد بوعزیزی» شعله کشید. در این شعله تن های بسیاری سوخت؛ از مفسدان و دیکتاتورها تا مردم آزادی خواه و بی گناه. مردمی که شانه به شانه، سینه سپر کرده با هم شعر «ابوالقاسم شابی» را فریاد زدند و پیشاپیش رود، راه افتادند: «هرگاه، ملتی عزم زندگی کند، سرنوشت ناگزیر است خواسته او را اجابت کند...». چهارده سال پیش در چنین روزهایی مردم در کشورهای عربی آرام آرام بیدار می شدند و جنبش های اعتراضی شکل می گرفت. هر چند در مسیر رسیدن به آزادی و عدالت اجتماعی نباید تلاش نسل های متوالی را نادیده گرفت. نسل هایی که در سکوت و تاریکی، صدای جامعه هستند. فعالان اجتماعی، سیاسی، هنرمندان و نویسندگان. در این نوشتار درباره صدای جامعه ادبی عرب پیش از شکل گیری جنبش های اعتراضی صحبت نمی کنیم که اگر می کردیم در ادبیات عرب باید ابتدا سراغ «نجیب محفوظ» می رفتیم. نیت ما، بررسی ادبیات عرب به عنوان صدای رسای جامعه پس از «بهار عربی» است. از آن سال تاکنون صدها داستان کوتاه و رمان و البته شعرهای بی شمار به ادبیات عرب افزوده شده است که مجال معرفی تمام آنها نبود. اینجا به بخشی از آثار نویسندگان رمان های بهار عربی اشاره می کنیم که یا در بوکر عربی به فهرست های بلند و کوتاه راه یافتند یا بحث برانگیز بودند.

پس از بهار
جنبش های اعتراضی «بهار عربی» الهام بخش بسیاری از سبک های هنری جدید در حوزه تئاتر، موسیقی، فیلم، شعر، داستان و ناداستان شدند. اگر به این سبک از هنرهای پس از بهار عربی، عنوان سبک پساانقلاب اطلاق کنیم، باید بگوییم این آثار پساانقلاب در کشورهای عرب، روزنه ای جدید رو به قلب جامعه عرب گشوده تا سراسر دنیا بتواند آنچه در زیر پوست جوامع عرب می گذرد، ببیند. داستان نویس، فرزند محیط و زمانه خویش است و هما ن طور که استاندال می گوید: «رمان آینه ای است که در آن راه می رویم.» هر چند جهان داستان، جهانی خیالی است، اما آنچه در جهان داستانی یک نویسنده می گذرد، بی شک برآمده از زیست او است. شاید به همین دلیل است که ادبیات و هنر، اغلب پیش درآمد انقلاب های جهان بوده اند. گواهش آثار ولتر، مونتسکیو و روسو و نسبت آنها با شکل گیری جنبش انقلاب فرانسه. ادبیات عرب هم از این قاعده مستثنی نیست.

پس از سال 2010 به تاثیر از شرایط اجتماعی، مسائلی مانند دیکتاتوری، ترس، قدرت، ستم سیاسی، بی عدالتی اجتماعی، محافظه کاری اجتماعی، انقلاب، شورش، فساد اداری و مالی، اهمیت مکان، ویرانی، بیگانگی، طرد، سرکوب، استبداد سیاسی و اتحاد آن با سرمایه داری، افراط گرایی مذهبی، هویت، وطن، مهاجرت، مرگ، عشق، رویا، ظلم و ستم به زنان و رسانه های اجتماعی در ادبیات عرب موضوعیت ویژه ای پیدا کرد. «رمان های بهار عربی» راهی برای پرداختن به امر اجتماعی و وضعیت روانی شخصیت ها پیدا کرد و روایتگر تغییر و رهایی از ترس شد. می توان دید رمان هایی که پس از سال 2010 منتشر شده و جوایزی دریافت کرده اند چطور از طنز سیاه، تخیل، راویان متعدد، توصیفات، جریان سیال و رفت و برگشت به گذشته، جسارت در روایت و درهم آمیختن توهم و حقیقت بهره گرفته اند تا تصویری از جامعه پس از بهار عربی ترسیم کنند.

البته که در ادبیات عرب نیز مانند هر فرهنگ دیگری این سوال مطرح است که یک داستان نویس باید تا چه اندازه نسبت به اتفاقاتی که می افتد بی طرف باشد، نسبت به انعکاس آن در کارش احساس مسوولیت کند یا تنها به زیباشناسی داستانش اهمیت دهد. این سوال باعث شد برخی نویسندگان عرب پا به دنیای جدید رمان های عربی نگذارند. اما به هرحال، ادبیات عرب پس از بهار عربی، تکان خورد؛ از امید، از خشم، از یاس، از درد.

این امر را هم نباید نادیده گرفت که در پدیده های اینچنینی مانند جنبش های اعتراضی و انقلاب های بزرگ، داستان نویسان به زمان کافی برای درک ماهیت تغییرات اجتماعی و سیاسی نیازمندند تا بتوانند کاری تاثیرگذار خلق کنند. نگاهی بیندازیم به برخی رمان های عربی که پس از بهار عربی نوشته شد.

الهام از خودسوزی بوعزیزی
یکی از داستان هایی که به صورت مستقیم از جرقه بهار عربی نوشته شد، داستان «با آتش» طاهر بن جلون است. او این داستان را بر اساس خودسوزی محمد بوعزیزی، جوان سبزی فروش نوشت و سپتامبر سال 2013 در نیویورکر منتشر کرد. البته بعضی از جزییات این داستان با روایت واقعی متفاوت است. بن جلون، نویسنده اهل مراکش است که زمان نوشتن داستان «با آتش» 66 سال داشت. او در جوانی یک معترض سیاسی بود که مدتی همراه با صد مرد دیگر توسط ارتش مراکش در بازداشتگاه تنبیهی بود. او سال ها بعد خاطراتی که از این بازداشتگاه داشت را نوشت و منتشر کرد (تادیب) .

بوکر عربی همزمان با بهار عربی
سال 2010 چند ماه بعد از خودسوزی بوعزیزی و به راه افتادن جریان جنبش های اعتراضی، بوکر عربی جایزه اش را به رمانی داد که در عربستان اجازه انتشار پیدا نکرد: «اخگرانی به بلندای کاخ ها». عبده خال نویسنده، در این رمان تلاش کرده تاثیر ویرانگر قدرت و ثروت نامحدود و دنیای کاخ نشین های عرب را نشان دهد. داوران بوکر عربی و برخی منتقدان این رمان را هجوی دردناک توصیف کرده اند که رابطه میان قدرت و حکومت را به خوبی کاویده است. داستان اخگرانی به بلندای کاخ ها، در جده روایت می شود. تارک، مرد جوانی است که خانواده فقیرش را ترک می کند تا برای یک تاجر ثروتمند در یک قصر کار کند. او فریفته سبک زندگی فاسد، اما مرفه کاخ می شود و باید به عنوان یک خدمتکار، خواسته های ارباب خود را انجام دهد که شامل شکنجه دشمنان نیز می شود.

سال عجیب میان بلوا
سال 2011 یک سال پس از آغاز اعتراضات در کشورهای عربی، اسامه بن لادن، رهبر القاعده کشته شد. در این سال جایزه بوکر عربی برای اولین بار به دو نویسنده عرب به صورت مشترک تعلق گرفت: محمد الاشعری و رجا عالم. محمد الاشعری به خاطر نوشتن رمان «کمان و پروانه» شایسته دریافت جایزه شد. رمانی درباره ریشه های بنیادگرایی در جهان عرب، روایتگر روزگار پدری که فرزندش را برای تحصیل به پاریس فرستاده و سال هاست در انتظار بازگشت او است. اما روزی نامه ای از شبکه القاعده دریافت می کند مبنی بر اینکه پسرش پنهانی عضو القاعده شده، به افغانستان رفته و در آنجا کشته شده است.

رجا عالم، اولین برنده زن جایزه بوکر عربی است. او در مکه به دنیا آمده و برای نوشتن داستان «گردنبند کبوتر» جایزه بوکر را به صورت مشترک با محمد الاشعری دریافت کرد. راوی این رمان، یک خیابان است؛ خیابان «ابوروس ها» در مکه قدیم که بیشتر شخصیت های داستان در آن ساکن هستند. این رمان افشاکننده فعالیت گروه های مافیایی بهره کشی از کارگران خارجی در عربستان است.

مدال ادبی نجیب محفوظ که یک جایزه ادبی برای ادبیات عرب است و هر سال در روز تولد نجیب محفوظ به بهترین رمان معاصر داده می شود، در سال 2011، جایزه اش را به جای یک اثر ادبی به خلاقیت انقلابی مردم مصر در جریان قیام مردمی در 25 ژانویه همان سال اعطا کرد.

رمان ، آینه ای مقابل جامعه
در فهرست نهایی بوکر عربی سال 2012 رمان هایی دیده می شود که انعکاسی از فقر، بی عدالتی اجتماعی، ناامیدی، عشق، مهاجرت، بیگانگی و بی اخلاقی اجتماعی در جامعه عرب بود. «زنان باغ ها» نوشته حبیب سلمی که درباره بازگشت یک معلم از پاریس به محله اش «البسطین» است. او در این بازگشت متوجه می شود مردم محله به رغم حفظ الگوی دینداری مانند نماز و حجاب و... فاقد جوهره دینداری در رفتار فردی و اجتماعی شان هستند؛ آنها غرق در شایعه پراکنی، عشق به ظاهر، رقابت در مصرف، خیانت، دروغ، تعصب و... هستند. در کنار این باتلاق، او شاهد وخامت اوضاع سیاسی و بحران اجتماعی است که منجر به افزایش تمایل به مهاجرت شده است. رمان دیگر، «بیکارها» نوشته ناصر عراق، رمان نویس مصری است که ما را به مصر زیرزمینی می برد. جایی که جوانان حومه های فقرنشین را می بینیم که امیدوارند به دانشگاه بروند و از فقر نجات یابند. قهرمان داستان اما بعد از فارغ التحصیلی کار پیدا نمی کند و مجبور می شود به عنوان پیشخدمت در یک کافه چای و قلیان سرو کند. این رمان تصویری از جامعه سرخورده مصر را نشان می دهد که شامل تحصیلکرده ها و فعالان سیاسی است.

در رمان «عروسک آتش» نوشته بشیر مفتی، رمان نویس الجزایری، روایت جامعه ای را می خوانیم که در گرفتار جنگ داخلی می شود که مرجعی موازی با حکومت آن را به راه انداخته تا از نفوذ و ثروت لذت ببرند. رمان «آغوشی در پل بروکلین» نوشته عزالدین شکری فیشر، رمان نویس مصری ما با مضمون مهاجرت و از بین رفتن هویت دست و پنجه نرم می کنیم؛ داستان زندگی استاد برجسته مصری که به خاطر سرخوردگی و انسداد فرصت ها در قاهره به امریکا می رود.

رمان «دروزیان بلگراد» نوشته ربیع جابر که جایزه بوکر 2012 را از آن خود کرد از تاریخ مدد گرفته تا واقعیت روز جامعه را بازنمایی کند. این رمان برگرفته از واقعه تاریخی کشتار 1860 میلادی و تبعید دروزیان است و می توان آن را در ژانر ادبیات زندان دسته بندی کرد. داستان ها بیشتر در لبنان می گذرند و به موضوع جنگ های داخلی لبنان، اسباب و علل و عواقب و پیامدهای فاجعه بار انسانی آن می پردازند. داستان درباره ماجرای تخم مرغ فروشی به نام حنا یعقوب مسیحی است. او همراه دروزیان مسلمان به اشتباه دستگیر و سال ها در زندان ها و سرداب های وحشتناک زندانی می شود.

نویسنده لبنانی دیگری که سال 2012 میان آشوب و کشتار معترضان بهار عربی به فهرست نهایی بوکر عربی راه یافت، جبور الدویهی بود. در رمان «ولگرد» که برنده جایزه ادبیات عرب فرانسه شد، هویت شخصیت اصلی داستان در این جنگ داخلی لبنان در دهه 1970 به چالش کشیده می شود.

مری شلی عراقی
احمد سعداوی، نویسنده عراقی سال 2013 رمانی منتشر و هیولای مری شلی را پس از 195 سال دوباره متولد کرد. رمان «فرانکشتاین در بغداد» یک سال بعد از انتشار یعنی سال 2014 جایزه بوکر عربی را دریافت کرد. این رمان، روایت وحشتناکی از زندگی میان جنگ و خون و خشونت است: هادی از خیابان های ویران و جنگ زده بغداد، اعضای بدن انسان ها را جمع و با بخیه زدن آنها به یکدیگر، جسدی خلق می کند که به انتقام از عاملان قتل تکه هایش به پا می خیزد.

وقتی این جسد گم می شود، زنجیره ای از قتل هایی عجیب در شهر به وقوع می پیوندد. رسانه ها از جنایتکاری ترسناک حرف می زنند که گلوله های شلیک شده به سمتش نمی توانند او را از پا دربیاورند. هادی خیلی زود می فهمد هیولایی را به وجود آورده که برای بقا به گوشت انسان نیاز دارد؛ ابتدا گوشت تن مجرمان و سپس هر کسی که بر سر راهش قرار بگیرد.این رمان یکی از مهم ترین رمان های معاصر عراق است.

بعد از انقلاب، شهر همیشه پیروز است
رابرت همیلتون، رمان «شهر همیشه پیروز است» را بر اساس وقایع سال های 2011 تا 2013 نوشته است. می توان گفت این رمان، نوعی وقایع نگاری است. روایتی از روزهای پس از انقلاب، روزهایی که جوانان مصر از دزدیده شدن انقلاب شان می ترسند و در برابرش مقاومت می کنند. از ویژگی های این اثر می توان به استفاده نویسنده مصری-فلسطینی از توییت ها، متن پیامک ها و شعارهای کف خیابان اشاره کرد. تکنیکی که به این رمان، حالتی مستندگونه نیز داده است.

از دیگر رمان هایی که به روزهای پس از انقلاب پرداخته و رگه هایی از خشم و ناامیدی جامعه پس از بهار عربی را در خود دارد، رمان «صف» نوشته بسمه عبدالعزیز است. روایتی که در یکی از کشورهای خاورمیانه جریان دارد، کشوری بی نام که مردمش پس از انقلاب باید برای دریافت خدمات درمانی، فرصت های آموزشی، مسکن و هزار و یک چیز دیگر مجوز بگیرند و دریافت این مجوز به معنای ایستادن در صف هایی است که گاهی کیلومترها طول دارد. محمد ربیعی نیز رمانی به نام «تیر» نوشته که در سال 2025 روایت می شود. چهارده سال پس از انقلاب شکست خورده مصر. داستان زندگی احمد عطار، افسر پلیس سابق مصر که به نهضت مقاومت می پیوندد و ماجراهای وحشتناکی را پشت سر می گذارد.

دیگر رمان ها
اگر بخواهیم رمان های مطرح چند سال اخیر ادبیات عرب را بشناسیم، بد نیست نگاهی به برندگان جایزه بوکر عربی بیندازیم؛ رمان «ایتالیایی» نوشته شکری مبخوت، جنگ دوم سگ نوشته ابراهیم نصرالله، دادگاه اسپارت نوشته عبدالوهاب عیسوی، دفترچه های کتابفروش نوشته جلال برجیس و نان روی سفره عمو میلاد نوشته محمد الناس. خارج از این فهرست «آتش مقاطع» که خاطرات سمر یازبک از چهار ماه اول انقلاب در سوریه است و یک گزارش مهم تاریخی محسوب می شود، «ترسناک» رمانی درباره روزهای اولیه جنگ داخلی سوریه به قلم دیما وانوس، خواب در باغ گیلاس اثر ازهر جرجیس که به فهرست بوکر عربی سال 2020 راه یافت تصویری پر مصیبت و خونریز از خاورمیانه را به نمایش می گذارد و روایتی اندوهگین از مهاجرت، بی وطنی، ریشه های روانی و فرهنگی مردمان خاورمیانه است. رمان ساقه بامبو نوشته سعود السنعوسی، پست شبانه اثر هدی برکات، مثلا جمهوری نوشته اعلا اسوانی، رمان خانم زمالک نوشته اشرف الاشماوی، لغزش نوشته محمد خیری از دیگر آثاری است که ردپایی از جوامع عرب پس از بهار عربی را در خود دارد.

نگاهی به آخرین فهرست
فهرست بلند جایزه بوکر عربی سال 2024 به تازگی منتشر شده است. این رمان ها نمایی تازه از رمان های بهار عربی به ما نشان می دهد، فهرستی که امسال سهم زنان در آن بیشتر است و این خود نشان دهنده بیشتر و جدی تر شدن فعالیت زنان نویسنده در جوامع عرب است که خود به تنهایی نشانه پیشرفت فرهنگی تلقی می شود.

این فهرست شامل 16 رمان می شود که از میان 133 کتاب منتشر شده به زبان عربی بین جولای 2022 تا ژوئن 2023 توسط هیات داوران انتخاب شده است. در بین نویسنده ها چند اسم که پیش از این هم در رقابت های بوکر عربی حضور داشتند، دیده می شود از جمله آنها می توان به اولین زن برنده جایزه بوکر که پیش تر به آن اشاره کردیم، یعنی رجا عالم اشاره کرد.

ملیت نویسنده های فهرست طولانی بوکر عربی 2024 شامل دو اثر از مصر، یک اثر از عمان، دو اثر از عربستان، یک اثر از عراق، یک اثر از سوریه، یک اثر از لبنان، دو اثر از فلسطین، دو اثر از تونس، دو اثر از الجزایر، یک اثر از مراکش و یک اثر از امارات است. همان طور که می بینید امسال این فهرست طیف وسیعی از کشورهای عربی را دربرگرفته که منجر به کاوش در تجربیاتی متنوع خواهد شد. در این داستان ها از مسائلی مانند نقش هنر، حقوق زنان، تعامل بین فرهنگی، آگاهی های فردی و ملی، بهره گیری از تاریخ برای پیوند دادن مبارزات گذشته و حال به ویژه در کشورهایی که تحت تاثیر استبداد، شکنجه و کشتار، تبعیدها و جنبش های اعتراضی بوده اند برای خلق اثر داستانی استفاده شده است.

 

منبع: روزنامه اعتماد