محمد صابری
«گهواره بر فراز مغاک تاب می خورد و عقل سلیم به ما می گوید هستی مان چیزی نیست جز باریکه نوری در میان دو ابدیت تاریکی.» سوال این است: به راستی آیا می توان سرنوشت ضدقهرمان «تهران شهر بی آسمان» را در این عبارت هستی شناسانه ناباکوف تفسیر کرد؟ با این مقدمه که ظاهرا پرسشی است بی پاسخ، نگاهی خواهم داشت به «تهران، شهر بی آسمان» اثر امیرحسن چهلتن که به تازگی چاپ دهم آن از سوی انتشارات نگاه به بازار نشر آمده است. «تهران، شهر بی آسمان» ادامه تریلوژی «تهران، خیابان انقلاب» و «تهران آخرالزمان» است. رمانی که شوربختانه به دلایلی که می دانیم، تنها به چیزی حدود دوسوم آن دسترسی داریم! کرامت، به نمایندگی از جامعه نه چندان نادیده گرفتنی لمپنیسم، در نقش ضدقهرمانی ماجراجو دارد از آیینه تاریخ، نیم قرن زندگی خود و جامعه درگیر با دو انقلاب و یک جنگ جهانی را مرور می کند و در دل این مرور و واکاوی به بالادستی ها سخت وفادارست، ببینید: «الان هر کی هر کی ست، مملکت باید بزرگ تر داشته باشد، یک بزرگ تر درست و حسابی، مثل بابای خانه که هم نان می دهد و هم کتک می زند. بزرگ تر مملکت باید مثل ناصرالدین شاه باشد که پرسید ساعت چند است، گفتند هر ساعت که میل شماست قربان! یا مثل رضاشاه که گفت برو گمشو، طرف رفت خودش را کشت. این جوری به مزاج این مردم هم سازگارتر است.» چهلتن در این رمان تقطیع شده، تمام دغدغه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تاریخی اش را به ساده ترین و قابل فهم ترین شکل و زبان ممکن برای همه مخاطبان بازسازی می کند و در این بازسازی از دو دوربین نزدیک و دور و به اصطلاح سینمایی ها لانگ شات و مدیوم شات بهره می برد. «تهران، شهر بی آسمان» از حیث زبان با توجه به ایده داستانی، فضا و صحنه و کاراکترها، زبان کوچه و بازار را برای داستان برگزیده است. به دلیلی کم وبیش واضح: یک رمان برای تمام فصل ها و رنگ ها و آدم ها. «تهران، شهر بی آسمان» رمانی است تاریخی، سورئالیستی، غیرخطی با رفت و برگشت های زمانی مدام از حال به گذشته و برعکس. به سبکی کاملا مدرن و نو برای ادبیات امروز؛ اما با همه مدرن بودن، خبری از جستارهای فلسفی، خودگویی های جریان سیال ذهن و به عبارتی دیگر کشف های انسانی در آن نیست. ببینید: «غیرت مردهای تهرون ته کشیده بود و زن ها لاله زار و کوچه برلن را پر کرده بودند. کفش پاشنه بلند زن های تهرون تق تق صدا می داد... باختین در نظریه مشهور کارناوالی داستایوفسکی به چند آوایی بودن رمان های داستایوفسکی و غیبت دلپذیر نویسنده از صحنه داستان اشاره می کند. امیرحسن چهلتن در «تهران، شهر بی آسمان» به جز معدودی از دقیقه ها در رمان حضور ندارد و این البته نشان هوشمندی و درایت نویسنده ای است که به خوبی الگوریتم های رمان دنیا و خصوصا اروپا را می شناسد. نکته ای بسیار مهم و زیرپوستی برای آن دسته از نوقلمان و حتی چند کتاب چاپ کرده هایی که بدانند اولین اصل مدرنیته در رمان نویسی به حاشیه رفتن دانای کل، نبود صدا و حس نویسنده در دل داستان است. در فرازهای نیمه دوم «تهران، شهر بی آسمان» با شرح و بسط آنچه که بر تهران پس از کودتای 28 مرداد گذشت با نثری دل پسند و روان مواجهیم. از منظر دانای کل، آن قدر این فرازها مسحورکننده است که مخاطب اصل روایت را برای لحظاتی فراموش می کند؛ اما گسستن نخ روایت را نیز می توان به تعمد و درایت نویسنده ای نسبت داد که می خواهد در کنار قصه گویی اش برشی از تاریخ را مستندوار به مخاطب امروزی نشان بدهد. کاری سخت و دشوار که اگر اشراف و آگاهی لازم در این کار نباشد، داستان به طور ناخودآگاه از لبه مغاک گزارش گویی تاریخی به قهقهرایی تاریخی تر سقوط می کند. نکته ای که چهلتن کاربلدانه از آن پرهیز کرده است. پروست، نویسنده نام آشنای فرانسوی بورژوازاده ای است که «در جست وجوی زمان از دست رفته» زندگی بورژوامنشانه را یکسره زیر سوال می برد. «تهران، شهر بی آسمان» نیز که نماد لمپنیسم است، پس از گذران بازه های زمانی اندک میان نجیب زاده ها و درباری ها، آن گونه زیستن را نفی می کند و کنار می کشد. ببینید: «از آن میهمانی های اعیانی زود سر خورد، دیگر نرفت. غذای خارجی دوست نداشت، مرده کله پاچه و چلوکباب سلطانی بود. مرده یک بطری... یک کاسه ماست و خیار پیازی که با مشت گوشه سفره می شکنند. کافه هایی که به خاطر بی ناموسی به هم می خورد و مشت هایی که چانه ها را خرد می کند و صدای پتک می دهد. نه، زمانه عوض شده. حتی فیلم ها هم قیصر و داش آکل گردی شده اند. دیگر همه چیز از بین رفته است. آن وقت ها بزن بزن های راست راستکی هم وجود داشت. توی خیابان ها توی میدان ها.» با این همه حس و حسرت ها در «تهران، شهر بی آسمان» به یک باره می بینیم که زندگی مردم دچار تحولات عمیق و شگرفی شده. مردمانی که تا دیروز دغدغه کله پاچه و بطری 55 سنتی و کاسه ماست و خیار و پیازی که با مشت گوشه سفر شکسته شود، داشتند، حالا دغدغه های دیگری دارند. کافه رستوران های چند و چندین رنگ، مجسمه های لخت با دو بال که مدام از دهان شان آب بیرون می ریخت و...

این انقلاب عظیم فرهنگی اما شوربختانه در روح و روان و اندیشه آنان جایی نداشت و تا به امروز نیز آن طور که شایسته باشد، نداشته است.