نادر شهریوری (صدقی)

در افسانه های یونانی غولی نابینا کوتوله ای را بر دوش خود حمل می کرد تا راه را به او نشان دهد. نیوتون در نامه به دوستی می نویسد که اگر فاصله دورتری را دیده، به خاطر ایستادن بر روی دوش غول ها بوده، هگل می گوید بر دوش غول ها می ایستد تا افق های دورتری را مشاهده کند، در ادبیات نیز چخوف غولی است که بر روی دوش غول ها می ایستد، تا جهان پرشگفتی پیرامون خود را بهتر مشاهده کند. چخوف برخلاف غول های زمانه خود از ثروت و مکنتی برخوردار نبود تا تنها به علاقه خود که داستان نویسی بود بپردازد یا حرفه پزشکی اش را به سرانجامی عالی تر برساند. او فرزند پدری خرده پا و ورشکسته بود که از عهده زندگی اش برنمی آمد و چخوف به ناگزیر از همان جوانی مشغول به کار شد، او هم زمان پزشکی خواند و شروع به نوشتن کرد و خیلی زود دریافت که باید چنان بنویسد که خوانندگان بیشتری داشته باشد. او به زودی با هوش و ذکاوتی که داشت و از تجربه ای که از همان کودکی اندوخته بود، متوجه سلیقه خوانندگان شد. به نظر چخوف خوانندگان به طور کلی چیزهایی را می پسندند که مربوط به زندگی روزانه شان باشد یا لااقل آن را در روزمره تجربه کرده باشند، پس شروع به نوشتن درباره چیزهای کوچک و یا جزئیاتی کرد که در ظاهر به حساب نمی آمدند و حتی نویسندگان بزرگ معاصرش آن را نادیده می گرفتند، اما او تصمیم خود را گرفته بود که به همان چیزها بپردازد، از نظرش زندگی واقعی همان چیزها بود. چخوف برای نوشتن درباره جزئیات زندگی علاوه بر کنجکاوی نیاز به چشمانی دقیق و تیزبین داشت تا همچون عکاسی حرفه ای از جزئیات زندگی عکس بردارد، جزئیاتی که می توانست آن را در هر کجا و هر لحظه* در خیابان، کوچه، خانه و دیگر جاها مشاهده کند. از این نظر چخوف به عکس برداری حرفه ای شبیه بود، اما چخوف به عکاسی بسنده نکرد، بلکه کوشید از دل همان جزئیاتی که عادی و معمولی به نظر می رسیدند، صحنه هایی دراماتیک پدید آورد که روح و معنای یک دوران تاریخی را به چشم می آورد، دورانی که از دل امور جزئی می توان به کنه آن دوره تاریخی پی برد، هرچند چخوف اساسا به تاریخی گرایی و روح زمانه باوری نداشت.

چخوف در بسیاری موارد شباهتی آشکارا به دیکنز دارد، دیکنز هم به جزئیات علاقه مند بود و زندگی روزانه مردمی عادی و روزمره را به تصویر می کشید. دیکنز نیز به معنای عمیق زندگی روزمره پی برده بود، اما در عین تشابه میان این دو نویسنده بزرگ، تفاوتی مهم نیز میانشان وجود دارد و آن اینکه دیکنز در اساس به دنبال طرح مسائلی بود که برای آنها راه حل وجود داشته باشد. پراگماتیسم راهنمای دیکنز در این گونه امور بود و فلسفه پراگماتیسم اساسا به دنبال طرح مسائلی است که بتواند برای آنها راه حل پیدا کند، در حالی که چخوف به طرح معماهایی می پرداخت که برای آنها در اساس راه حلی وجود نداشت. اینکه در چخوف «راه حل» وجود ندارد به معنای آن نبود که چخوف علاقه ای به حل معما نداشت بلکه بیشتر بدان معنا بود که زندگی در اساس راه حل ندارد و همواره معما باقی می ماند و برای کسانی که آن را تجربه می کنند در نهایت نوعی «استیصال» است. استیصالی که لزوما به معنای انصراف از زندگی نیست بلکه اتفاقا واجد رگه هایی از طنز و اشتیاق برای ادامه همان استیصال است. تمام شخصیت های داستان ها و نمایش نامه های چخوف مستاصل اند، مادام رانوسکی در «باغ آلبالو»، دایی وانیا و سه خواهر در نمایش نامه هایی با همین عنوان، نمونه هایی از استیصال اند که نمی دانند چه باید بکنند و چگونه از بحرانی که با آن دست به گریبان اند رها شوند. استیصال، استیصال است اما شخصیت های چخوفی از اعتبار و شانسی مخصوص به خود برخوردارند و آن اینکه به استیصال خود آگاهی ندارند. این موضوع زندگی آنان را ساده و در عین حال واجد طنزی آیرونیک می کند. موضوع «باغ آلبالو» -آخرین نمایش نامه چخوف- فروش اجباری یک ملک است؛ ملکی که به گفته لوپاخین زیباترین ملک دنیاست، اما به خاطر بی فکری و سستی صاحبانش از بین می رود. جالب آن است که صاحبان باغ به راحتی و با عجله، باغی را که زندگی و آینده شان به آن بستگی دارد از دست می دهند و به راحتی نیز اندوه آن را فراموش می کنند. روزی که ملک را در شهر به مزایده می گذارند، لیویا مالک باغ همگان را به مجلس رقص در عمارت اربابی دعوت می کند تا هراس از آن چیزی که قرار است پدید آید را از خود دور کند. در تمام این ماجرا هیچ اتفاقی نمی افتد، هیچ کشمکشی رخ نمی دهد و اصلا بی کنشی است که نمایش را متشنج می کند و به تنش نمایش منتهی می شود. در آثار چخوف آگاهی آدم های داستانی اش گاه به حداقل می رسد و این مسئله تحمل زندگی را آسان تر می کند. «آگاهی» به معنای درک عمیق امور، در زمانه ای که چخوف (1904-1860) زندگی می کرد، به مسئله ای بس مهم بدل شده بود. بسیاری از نویسندگان ایده پرداز آگاهی را شرط لازم برای گذر از وضع موجود می دانستند و توجه به جزئیات زندگی را در اولویت بعدی قلمداد می کردند و بسیاری نیز مانند هملت آگاهی را مقوله ای می دانستند که مانع از انجام کنش برای تغییر ماهیت امور می شود، چون ماهیت امور تغییر نمی کند، در حالی که آگاهی چخوفی به معنای عمیقش مانع از زندگی به معنای واقعی اش که همان زندگی روزمره است می شود. به نظر چخوف زندگی بنا بر ماهیت خود غیرقابل تغییر است، به این معنا که زندگی در اساس طوری است که آدمی را چه بخواهد و چه نخواهد به زندگی کردن تشویق می کند. این را اولگا در نمایش نامه «سه خواهر» در حالی که مستاصل است می گوید: «...زندگی آدم را به زندگی کردن تشویق می کند، آه خدا جان! زمان خواهد گذشت و ما این دنیا را برای همیشه ترک خواهیم کرد. ما را از یاد خواهند برد... کسی نخواهد دانست ما چند نفر بودیم. اما رنج هامان برای کسانی که پس از ما خواهند آمد تبدیل به شادی خواهد شد».1

چخوف پدیده ای غیرقابل درک است، شاید به این دلیل که در روسیه سیاست زده آن زمان فاقد موضع سیاسی روشنی بود. چخوف تمایلی به راست گرایی نداشت، چون بی عدالتی را مشاهده و خود مستقیما تجربه کرده بود، اما علاقه ای هم به ایدئولوژی ها و از جمله ادبیاتی که بعدها به رئالیسم سوسیالیستی موسوم بودند نداشت. او در این نوع رئالیسم جهان ساده شده ای را مشاهده می کرد که می کوشید معادله لاینحل زندگی را با ساده کردن آن حل کند تا از شر زندگی راحت شود. در چخوف برخلاف رئالیسم زمان خود توفان های عظیم وجود ندارد، فولاد آبدیده نمی شود و از خشم و هیاهو خبری نیست، دانشکده های او همان جزئیاتی است که او هر روز در زندگی معمولی مشاهده می کند و آن را به صورت طنز و استیصال به نمایش درمی آورد. بکت زمانی گفته بود که هیچ چیز به اندازه استیصال خنده دار نیست، شاید او در ذهن خود اشاره ای به چخوف داشته است.

*بسیاری داستان های چخوف را درکی امپرسیونیستی از زندگی تلقی می کنند. امپرسیونیست ها از نقاشی شروع کردند، آنها تابع درکی لحظه ای و خاص از نورپردازی بودند، از این نظر چخوف را نیز می توان تابع درکی امپرسیونیستی از زندگی دانست. چخوف در داستان های خود آدم هایی را به تصویر می کشد که همه در تقلای کاری بودند که به نتیجه ای منتهی نمی شد. نوعی درک دسته جمعی که همه به دنبال تغییر هستند، اما تغییر رخ نمی دهد. اساسا تغییر در چخوف شدنی نیست، زیرا لحظات امپرسیونیستی به هم پیوسته نیستند و هر آدم ساز خود را می زند، بدون آنکه ارتباطی ارگانیک با هم داشته باشند، کلیتی شکل نمی گیرد تا تغییری اساسی زندگی روزمره را تحت الشعاع خود قرار دهد.