طیبه گوهری
«داستایفسکی در پتروآباد» نخستین اثر داستانی مرتضی حاجی عباسی است که از سوی نشر آگه منتشر شده؛ این کتاب شامل هشت داستان کوتاه است که در بازه زمانی سال های 1352 تا 1384 اتفاق می افتد.

نویسنده با تاکید بر تشخص زمانی و مکانی ما را به ضیافت داستان ها و روابط شخصیت هایی می برد که چون دانه های زنجیر به هم متصل هستند و در نهایت جهان منحصربه فرد خود را می سازند؛ مردمانی حاشیه نشین در کنار طبقه ای فرادست با حوادث و بالا و پایین های زندگی دست و پنجه نرم می کنند.

روابط خانوادگی و بحران هایش، تاریخ، نمایش در واقعی ترین شکل ممکن و قدرت، موتیف اصلی داستان های مجموعه «داستایفسکی در پتروآباد» است. نکته قابل توجه در داستان ها کنشگری مکان به مثابه شخصیت داستانی است که حضور چشمگیر و فعالی در روند روایت های مجموعه دارد . مکان به عنوان جایی که ماجرا در آن اتفاق می افتد و اتمسفر و جغرافیای آن عنصر موثر در شکل گیری رویدادهاست. مکان می تواند واقعی و آشنا باشد؛ مثل جلوی موزه فرش در تهران، خیابان منظریه در رشت و می تواند ناآشنا باشد؛ مثل پتروآباد که نویسنده همراه با خلق قصه، شخصیت ها و روابط شان آن را به شیوه خود به گونه ای بازتولید کرده است که در پایان تبدیل به مکانی آشنا و واقعی شود .

مخاطب فعال بعد از پایان سه گانه اول کتاب، پتروآباد حاجی عباسی را مثل ماکاندوی مارکز می شناسد و باور می کند که اینجا، جایی است برای زندگی .مکان، صاحب هویت می شود و به عنوان مامنی برای شخصیت های روایت است.

نویسنده روابط انسانی را روی فرش رنگارنگ تاریخ می گستراند و هر داستان به گونه ای بسط و توسعه پیدا می کند که در پایان دیگر برای خواننده مهم نیست که پتروآباد در جغرافیای بین چالوس و نوشهر وجود خارجی دارد یا کلا برساخته ذهن نویسنده است.

تکرار شخصیت هایی مثل جهان، پتروآباد، صدف، مروا خاکزاد و... با تاکید بر زمان گذشته ساده، جهان برساخته مجموعه را باورپذیر و واقعی جلوه می دهند.

حوادث، دیالوگ ها و آمد و شدها در پس زمینه آبی و جذر و مد دریا حضور داشته و چیدمان شده اند. در بیشتر روایت ها دریا تبدیل به پس زمینه ای گسترده شده و مادرانه، زندگی و آدم هایش را درآغوش می گیرد.

نویسنده در داستان «تحت تعقیب» در ژانر کارآگاهی و معمایی، هم داستان موفقی را خلق کرده و مخاطب را به چالش دوباره خوانی متن دعوت می کند؛ همچنان که به اجرای موجهی در روایت ذهنی در داستان «دیدار با خودم» می رسد.

قبل از خوانش داستان ها، طرح جلد کتاب با خط موربی که بنایی را در مسکو به دو نیم تبدیل کرده قابل توجه و تحسین است؛ نیمه روشن و نیمه تاریک. گویی ماجرای داستان ها و روابط آدم ها درست روی همان خط مرزی شکل می گیرند. خطی برنده و مقطع که حد واسط تاریک و روشنای زندگی است با همه پیچیدگی و ناشناخته هایش.

نکته دیگر زبان و شیوه روایت داستان های مجموعه هستند. نثر پالوده و زبان به تمامی در خدمت روایت قرار می گیرد و به عنوان اهرم پیش برنده موتور داستانی عمل کرده و به درستی ایفای نقش می کند. مرتضی حاجی عباسی زبانی آزموده و نثری پیراسته دارد.

نکته قابل توجه دیگر حضور هنر نمایش است که بخش پنهان ماجرا در آن تبدیل به واقعیت شده است و پازل های گمشده متن را به شکلی نامحسوس کامل می کند. در بخشی از داستان داستایفسکی در پتروآباد می خوانیم: «...جوابی نداد و به جایش جلو آمد و دو زانو نشست روی زمین. بعد دستش را سایه چشم ها کرد. نگاهی به این طرف کرد و نگاهی به آن طرف و از سر گرفت: درون قمارخانه قدیمی و متروکه پیداست. همه جا خاک گرفته و تاریک است و درست وسط در وسط صحنه میز رولت جای داده شده است. چند ثانیه می گذرد...»

صحنه نمایش برساخته، وصله ای به ماجرای اصلی نیست، بلکه خود پازل گمشده و مکمل قصه شخصیت های پتروآباد محسوب می شود که البته نویسنده می توانست از طریق آن به داستان خود توسعه بیشتری داده و بر لایه های متن بیفزاید. داستان «محاکات» حسن ختام و برگ برنده کتابی است که در پایان ما را چشم به راه آثار بعدی نویسنده نگه می دارد.