محمود فاضلی
علامه محمد قزوینی، محقق و مورخ بزرگ معاصر ایران در 11 فروردین 1256 در محله دروازه شهر قزوین دیده به جهان گشود. پدرش ملاعبدالوهاب قزوینی یکی از صاحبان قلم و فرهنگ بود که در مدرسه معیرالممالک در تهران به تحصیل پرداخت، همچنین پدر قزوینی در دارالتالیف و دارالترجمه ناصری در تدوین نامه دانشوران شرکت داشت. محمد قزوینی ابتدا صرف و نحو را زیر نظر پدر آغاز کرد. سپس در محضر استادانی همچون میرزا حسن آشتیانی و حاج شیخ فضل الله نوری شاگردی کرد و در تمام علوم اسلامی از مقدمات صرف و نحو و معانی و بیان و بلاغت و لغت، فقه و اصول و منطق و هیات و علوم ریاضی و علوم ادبی از قبیل تاریخ ادب و رجال و عروض سرآمد شد.

قزوینی صرف، نحو، فقه، کلام و حکمت را نخست نزد پدر و سپس نزد استادان دیگر فرا گرفت، همچنین در مدرسه آلیانس تهران به فراگیری زبان فرانسه همت گماشت و بعد از مدتی در نوشتن روزنامه «تربیت» به همکاری با میرزا محمدحسین فروغی سردبیر این روزنامه پرداخت و در این روزنامه و در کنار فروغی با روش کار و تحقیق ادبی و تاریخی اروپاییان آشنا شد و بسیار زود به شهرتی در زمینه های مختلف ادبی دست یافت و به ویژه در نحو عربی چهره ای شاخص شد. همچنین در تالیف بخش تاریخ اسلام در کتاب تاریخ مفصل ایران که کتاب درسی مدارس بود، شرکت داشت.

اوایل سال 1283 آقا میرزا احمدخان وهابی، برادر علامه قزوینی که در لندن به سر می برد و از شوق برادرش به دیدن نسخ کمیاب کهن آگاه بود، از او خواست که سفری به لندن داشته باشد و از کتابخانه بزرگ پایتخت بریتانیا دیدن کند. علامه قزوینی در سفر به لندن و پس از مشاهده عظمت کتابخانه آن شهر و تامل در آن همه نفایس کتب کمیاب از عربی و فارسی و... شوق مطالعه چنان به وی غلبه کرد که با از یاد بردن خانواده و وطن، اقامت او دو سال طول کشید.

آشنایی و صحبت با خاورشناسانی مانند ادوارد براون و چند مستشرق دیگر باعث شد تا مقام علمی او بر اندیشمندان غربی پوشیده نماند و آنها به استفاده از او پرداختند که از جمله کارهای ابتدایی وی در لندن، طبع چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی بود که با حواشی عالمانه او منتشر شد. قزوینی پس از سال ها اقامت در لندن به پاریس رفت و با بعضی خاورشناسان فرانسه نیز آشنایی یافت.

قزوینی در 1294 به ‎دلیل جنگ جهانی اول، فرانسه را ترک کرد و به پیشنهاد حسینقلی نواب وزیر مختار ایران در آلمان به برلین رفت و به ‎مدت پنج سال در آنجا به کار تحقیقی پرداخت و بعد در 1299 دوباره به پاریس بازگشت و کار تصحیح کتاب هایی را که نیمه کاره مانده بود از سر گرفت. از آن هنگام با مساعدت محمدعلی فروغی حقوق سالانه ای از طرف دولت ایران، برای او برقرار شد. همچنین از طرف وزارت فرهنگ مبلغی در اختیارش گذاشته شد که از بعضی نسخ خطی نفیس عکسبرداری کند و به ایران بفرستد و او از 16 کتاب عکس گرفت و همراه با مقدمه هایی که برای آنها نگاشته بود به ایران فرستاد.

با شروع جنگ جهانی دوم در سال 1318 وی ناگزیر شد که اروپا را ترک کند. او از راه خشکی اروپا و از طریق ترکیه و عراق در شصت و دو سالگی با کوله باری از تجربه به تهران بازگشت.

علامه قزوینی هنگام بازگشت به ایران و با تاثیر از زندگی در فرنگ و همنشینی با اندیشمندان و عالمان غربی، در کارهای علمی همت گماشت و در زمینه علم رجال، تاریخ و شناخت فرق اسلامی محققی بی مانند شناخته شد. در اقامت خود در ایران به ادامه کارهای علمی و تحقیقی خویش از جمله تصحیح دیوان حافظ پرداخت. او تمام اوقات خود را صرف مطالعه، تحقیق و تصحیح متون کهن کرد. تصحیح دیوان حافظ با همکاری قاسم غنی یادگار دوره اقامت او در تهران است. همچنین یکی از مهم ترین و برجسته ترین اقدامات ادبی وی، آموختن روش انتقادی و تحقیقی جدید در زبان و ادبیات فارسی به نسل معاصر بود. او مکتبی را در ایران پایه گذاری کرد که در تاریخ نویسی، تصحیح آثار ادبی و به‎طور کلی انتشار آثار خطی قدیم برای محققان بعدی او سرمشق شد.

وی با تصحیح بسیاری از کتاب های ادبی و همکاری مفید با مشرق شناسان در خارج از کشور زمینه رشد و ارتقای زبان ادبیات فارسی را در داخل و خارج کشور را فراهم کرد. قزوینی در تصحیح متون خود، شیوه مناسب تصحیح علمای قدیم اسلامی را با بهترین روشی که در کارهای غربیان دیده بود، تلفیق کرد. علامه علاوه بر تصحیح انتفادی متون و یادداشت نویسی در باب متون ادبی و مولفان آنها پژوهش های ارزشمندی انجام داد.

او را پدر علم کتابشناسی در عرصه ادبیات فارسی می‎دانند، زیرا بیش از 35 سال از عمر خود را وقف مطالعه، مقایسه و نسخه برداری از نسخ خطی در کتابخانه های مشهور جهان کرد. همچنین به ‎دلیل دقت، شجاعت علمی و مقالاتی که به رشته تحریر درآورده بود، نمایانگر امانت و وسواس علمی او است.

قزوینی زبان فرانسه را خوب می دانست و با زبان آلمانی و انگلیسی به میزان کافی آشنا بود. زبان «سریانی» را در اروپا آموخته بود. قزوینی همچنین تاریخ مغول را احیا کرد و تحقیقی کامل در فرقه اسماعیلیه انجام داد و به‎ دلیل مطالعه زیاد در این حوزه، لغات ترکی مغولی را می دانست. همچنین به زبان و ادبیات عربی احاطه کامل داشت.

قزوینی را پیشوای اهل تحقیق در روزگار ما دانسته اند و تردیدی نیست که در تصحیح و تنقیح متون مربوط به فرهنگ و تاریخ ایران پیشوایی مسلم است. مشهورترین آثار مرحوم علامه قزوینی «تصحیح و طبع زبان نامه سعدالدین وراوینی، طبع چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی و ویرایش دیوان حافظ شیرازی با همکاری دکتر قاسم غنی» نام دارد. قزوینی در روز ششم خرداد 1328 درگذشت و در مقبره «ابوالفتوح رازی» در شاه عبدالعظیم به خاک سپرده شد.