امیر هاشمی مقدم (عضو هیئت علمی دانشگاه مازندران)

کتاب «و کسی نمی داند در کدام زمین می میرد» با عنوان فرعی «روایتی از سفر به کاتماندو، بامیان، تفلیس، آتن، هرات، کابل، جنوا، قونیه، مونپولیه» نوشته مهزاد الیاسی بختیاری است که در سال 1402 توسط نشر اطراف به بازار عرضه شده است. نشر اطراف تا پیش از این با مجموعه ای ارزشمند از سفرنامه های تاریخی ایرانیان، یا به صورت مستقل (همچون: چادر کردیم رفتیم تماشا (سفرنامه عالیه خانم شیرازی. 1397)، سه روز به آخر دریا (سفرنامه شاهزاده خانم قاجاری. 1397)، خانم فردا کوچ است (سفرنامه سکینه سلطان وقارالدوله. 1398)) یا به صورت بریده هایی از سفرنامه های قدیمی ایرانیان به سرزمین های دیگر (همچون: قهوه استانبول نیکو می سوزد (1396)، آسمان لندن زیاده می بارد (1396)، پاریس از دور نمایان شد (1396)، بمبئی رقص الوان است (1397) و سن پترزبورگ موزیکانچی دارد (1396)) در این زمینه خوش درخشیده و با استقبال خوبی روبه رو شده بود. اکنون با انتشار این اثر احتمالا آمادگی اش برای ورود به سفرنامه های معاصر ایرانی را اعلام کرده است؛ چراکه پیش از این چند سفرنامه معاصر غیرایرانی (سفر غربی ها به کشورهای دیگر همچون چین و کره شمالی) هم منتشر کرده بود.

البته مهزاد الیاسی در این اثر بیش از آنکه به سراغ سفرنامه نویسی به شیوه کلاسیک رفته باشد، بیشتر به بیان حس و حال خودش به عنوان یک هیچهایکر در طول سفرهایش پرداخته است. هیچهایکرها گروهی جهانگرد هستند که با یک کوله پشتی به دوش راه می افتند به سوی سرزمین های دیگر و عموما برای جابه جایی بین شهرها و حتی کشورها در خروجی شهرها ایستاده و با انگشت شست، به رانندگان عبوری (و به ویژه راننده تریلی ها) می فهمانند که دنبال خودرویی می گردند که آنها را رایگان به شهر و مقصد بعدی برساند. همچنین برای اقامت هم متوسل به سایت هایی همچون کوچ سرفینگ می شوند که اعضایش میزبان رایگان مسافران هستند. بنابراین سفرهای شان عموما ارزان تر از سفرهای عادی است. در عوض خیلی اوقات مقصد سفرشان ممکن است با توجه به مسیر راننده هایی که سوارشان می کنند یا میزبانی که می یابند، تغییر کند. همین ها باعث می شود سفرشان هیجان انگیز و گاه البته بسیار خطرناک شود؛ آن چنان که مثلا نویسنده این کتاب سر مرز گرجستان با ارمنستان به طور اتفاقی از چنگ دو راننده مست روسی می گریزد.الیاسی در پی تصمیمی که می گیرد، خانه اجاره ای اش در تهران را تحویل صاحب خانه داده و وسایلش را به روستایی ییلاقی در دماوند می برد. بعد هم سفرش یا سفرهایش را آغاز کرده و سپس به آذربایجان، گرجستان، ارمنستان، ترکیه، یونان، ایتالیا، فرانسه و... می رود (هرچند روی جلد به هرات و کابل هم اشاره شده، اما ردی از این سفرها در کتاب نمی بینیم و در عوض نامی هم از مقاصدی که در ایران رفته روی جلد نیست). برخی از این سفرها به یکدیگر پیوسته و برخی با فاصله زمانی است. در برخی مقاصد مدتی طولانی (گاه چندین ماه) در چادر به سر می برد، در برخی مقاصد میهمان کسانی می شود که به طور اتفاقی در مقصد با آنها آشنا و دوست شده، و در برخی مقاصد (همچون قونیه) در هتلی مشغول به کار و ساکن اتاقی در همان جا می شود. او در این سفرها در پی کنارآمدن با خودش است. پرسش هایی که از زندگی دارد و به دنبال پاسخ شان می گردد. برای همین است که پرده سکون را کنار می زند تا در گردش آفاق، بلکه نهاد انفسش را هم آرام کند.

در این کتاب نباید به هیچ وجه دنبال توصیف مقاصد سفر بود. الیاسی تقریبا هیچ توصیفی از جاهایی که رفته و دیده ارائه نمی دهد. حتی در برخی جاها همچون استانبول که کمی می خواهد جاها را نام ببرد هم دچار اشتباه می شود. خیابان استقلال را خیابان تقسیم می نامد (82)، محله بی اوغلو را بیوگلو (85) و امین اونو را امی نونو می نویسد (81) و حتی شوربختانه او نیز روایت جعلی و انحرافی دولت ترکیه که چند سالی است تلاش دارد آرامگاه جعلی برای شمس در قونیه بتراشد (در حالی که حتی سلاطین عثمانی هم برای زیارت آرامگاه شمس به شهر خوی می آمدند) را بی هیچ کم و کاستی بازگو می کند. اما وقتی از جزئیات بیرون برود، نگاه کلی اش دقیق و درست است؛ مثلا آنجا که نوشته: «انگار ترکیه و ایران مثل دو بچه یک خانواده اند که یکی شان خوشگل تر و خوش شانس تر بوده و دیگری بدقواره تر و بدشانس تر. انگار یکی حسرت نشدن دیگری است و آن یکی وحشت شدن دیگری» (85). یا آنجا که پس از اشاره به کتاب «استانبول: خاطرات و شهر» اورهان پاموک و توصیفی که از حزن یک استانبولی به دست داده، می نویسد: «به گمانم حزن یک ایرانی در استانبول با حزن یک استانبولی در استانبول فرق می کند. شاید حزن ما از جنس نداشتن و نبودن است؛ حزن شهری که می شد داشته باشیم اما نداریم؛ چیزی که می شد باشیم ولی نشدیم. حزن از دست رفتن شکوه تاریخ و محقق نشدن رویاهای اجدادی» (86).

این مقایسه ها در دیگر جاهای این اثر نیز دیده می شود. برای نمونه آنجا که آتن را با تهران مقایسه می کند و از اینکه دو تمدن یونان و ایران که روزگاری سروری می کردند، اکنون سری در میان سرها ندارند (103). یا آنجا که فرهنگ غیرخودمانی و سرد فرانسوی را که به فریادهای دختری مانده در راه که کوله اش را اتوبوس با خودش برده، با فرهنگ ایرانی مقایسه می کند. در اتوبوس بعدی که سوار می شود تا خود را به اتوبوس قبلی و کوله اش برساند، از تک تک مسافران درخواست شارژر گوشی می کند. اما کسی به او شارژر نمی دهد. نهایتا در انتهای اتوبوس شارژر را از دو پسر جوان امانت می گیرد که بعدا می فهمد ایرانی اند (114) و تفاوت های فرهنگی این گونه خودش را نشان می دهد.

الیاسی دانش آموخته کارشناسی و ارشد انسان شناسی از دانشگاه تهران است. بنابراین فرهنگ و تفاوت های فرهنگی را خوب می فهمد. اما در این اثر ترجیح می دهد به جای سفرنامه نویسی رایج یا حتی مردم نگاری (در توصیف فرهنگ یک گروه)، نوعی خودمردم نگاری (اتو-اتنوگرافی) در توصیف فرهنگ هیچهایکرهای زن ایرانی داشته باشد. اگرچه متن اثر بیشتر به سوی خودنگاری صرف و توصیفی تیره و تاریک از مجادلات درونی اش رفته و این ممکن است در برخی جاها خواننده را نسبت به چیرگی سنگین این فضای سیاه، خسته کند. با این همه شاید این فضای تاریک، تجربیات دست کم بخشی از زنان و دختران جهانگرد و هیچهایکر ایرانی باشد. در کنار همه این نکات، نویسنده قلم قوی ای دارد که توانسته از پس بیان احساسات و درونیات خود به خوبی برآید. چاپ دوم کتاب «و کسی نمی داند در کدام زمین می میرد» نوشته مهزاد الیاسی بختیاری توسط نشر اطراف در 150 صفحه در سال 1402 منتشر شده است. صفحه تخصصی معرفی کتاب برگ برگ را در اینستاگرام دنبال کنید.

منبع: روزنامه شرق