نوعی تمرین رهایی

 نادر شهریوری (صدقی)
هشتاد سال از انتشار «شازده کوچولو» و همین طور از مرگ خالق آن می گذرد. آنتوان دو سنت اگزوپری زنده نماند تا از موفقیت اثر خود آگاه شود. او علاوه بر «شازده کوچولو» رمان های دیگری هم نوشت، اما «شازده کوچولو» بیشتر شباهت به اگزوپری دارد، زیرا این هر دو با نوعی توجیه فلسفی چنان زندگی کردند که گویی فراتر از زندگی چیزی وجود دارد که به خاطر آن می توان جان سپرد. اگزوپری هستی را در رویارویی با نیستی تجربه می کند و شازده کوچولو از مار می خواهد نیشش بزند تا نزد گل سرخش برود؛ گل سرخی که با دیگر گل ها فرق دارد، زیرا می توان به خاطرش مرد. به پیشواز مرگ رفتن یا برای کسی مردن نیازمند یک توجیه است و این هر دو -شازده کوچولو و اگزوپری- با مرگ خویش زندگی را توجیه کردند. از سنت اگزوپری نقل شده بود که می بایستی تا پایان مسیر رفت. رمان های او از یک منظر آموزش هایی برای رسیدن به پایان مسیر است. پایان مسیر به یک معنا نیستی است، به نظر اگزوپری آدمی در مواجهه با نیستی می تواند هستی خویش را محقق کند. تعامل میان هستی و نیستی یادآور ایده های اگزیستانسیالیستی سارتر است. اگزیستانسیالیسم اگزوپری اگرچه متفاوت از آن چیزی است که سارتر می گوید اما از همان اصول متاثر است. جنگ جهانی دوم بستری مناسب برای رشد ایده های اگزیستانسیالیستی مانند آزادی، اختیار، مسئولیت و در مجموع چیزی که به آن اخلاق گفته می شود بود. به نظر اگزوپری مواجهه با نیستی آدمی را با خود روبه رو می کند و او را ناگزیر به تصمیم گیری و پذیرش مسئولیت می کند و این تصمیم آزادی اوست برای زندگی دیگر و نه لزوما زندگی بهتر. او که خلبان هم بود می کوشید مهم ترین و سخت ترین ماموریت ها را بر عهده گیرد و به جاهایی پرواز کند که تا قبل از این پروازی صورت نگرفته و همه اینها به منظور ارتقای روحی و اخلاقی انجام می گرفت. گویی موانع هرچقدر سخت تر باشند، تلاش برای چیره شدن به آنها به کنشی اخلاقی تر بدل می شود.

ایده اولیه نوشتن داستان «شازده کوچولو» در یکی از پروازهای اگزوپری به ذهنش خطور می کند؛ این اتفاق در 1935 و هنگام سقوط در صحرا رخ می دهد. سقوط اگزوپری در صحرا، فرود شازده کوچولو به زمین را در ذهن تداعی می کند: روزی از روزها شازده کوچولو تصمیم می گیرد با پیوستن به دسته ای از مرغ های کوهی که در آسمان سفر می کنند، سیاره کوچکش را ترک کند و بعد از عبور از چندین سیاره به زمین فرود آید. آمدن خودخواسته شازده کوچولو به زمین البته به خاطر آن نبود که او تصمیم نداشته باشد دوباره به خانه کوچکش در آسمان بازگردد، بلکه در حقیقت به خاطر آن بود که می خواست خودش را پیدا کند. فرود شازده کوچولو به زمین چشم او را به خیلی چیزها باز کرد، چون می توانست در مواجهه با موانع سخت و بحران های روحی خود را بسنجد، درست شبیه به همان کارهایی که اگزوپری در آسمان و هنگام خلبانی در جاهای ناشناخته و سخت تجربه کرد.

مهم ترین مضامین «شازده کوچولو» دوستی، عشق، خاطره و وفاداری و رابطه وفاداری با زمان است. برای شازده کوچولو همه این مضامین یکباره و در هنگام مراجعت به زمین یا همان سقوط -فرود- رخ می دهد. به نظر اگزوپری آمدن شازده کوچولو به زمین به رغم جدایی از گل سرخش و دلخوری های بعد از آن چندان هم بد نبوده و مشابه همان کاری است که اگزوپری شخصا تجربه کرده بود. اگزوپری در رمان دیگرش -«زمین انسان ها»- گویی در اشاره به همین موضوع می گوید: «... موانع خیلی هم بد نیستند چون در مواجهه با آنهاست که آدمی خود را کشف می کند». «کشف خود» به یک معنا تجربه ای اخلاقی و شخصی است که آدمی را به موقعیت خود آگاه کرده و درعین حال توان روحی او را افزایش می دهد. در اگزوپری اما به واسطه همین دیدگاه اخلاقی همه چیز جنبه شخصی-فردی نیز پیدا می کند، این را در زندگی سیاسی او هم مشاهده می کنیم، آنچه در این باره در زندگی اش وجود دارد، آن است که او برخلاف نویسندگان و روشنفکران هم عصرش گرایش معین سیاسی ندارد، حتی ضد فاشیست بودنش هم باعث پیوستن او به جبهه ای مشترک از چپ یا راست نمی شود. اگزوپری نه به حزب کمونیست می پیوندد و نه جانب دوگل و مالرو در نهضت مقاومت را می گیرد، جز به خود و اخلاقی که از درونش برمی خیزد و به کسی وفادار نمی مانند. این «اخلاق» یا همان «امر اخلاقی» است که او را مسئول مبارزه با فاشیست ها می کند؛ اخلاقیاتی که تماما به فردیت وی بازمی گردد اما در عین حال بیانگر سویه هایی بود که جملگی توجیه فلسفی پیدا می کردند.

اگزوپری را بزرگ ترین خلبان- نویسنده تمامی دوران نام داده اند. این عبارتی همواره درست است، زیرا جز آنتوان دوسنت اگزوپری فرد دیگری نمی توانست این دو را به موازات هم پیش ببرد. اما این عبارت در عین حال وجهی سمبلیک نیز دارد که به واقعیت اگزوپری نزدیک تر است و آن مناسبات بسیار حساس میان «زمین» و «آسمان» است. جالب آن است که بسیاری از عناوین داستان های خود را نیز به زمین و آسمان پیوند می زند، مانند زمین انسان ها، پرواز شبانه، خلبان جنگ و... . اگزوپری در عمر کوتاه چهل و چهار ساله خود (1944- 1900) با تردد مدام میان زمین و آسمان به واسطه شهودی که به آن باور قلبی داشت -چون مانند شازده کوچولو بر این باور متعالی بود که تنها با قلب خود می توان واقعیت را دریافت، چون آنچه ضروری است از دیده نهان است- بنایی را پی ریزی کرد که به واسطه عشق به دیگری به مثابه هسته اصلی امر اخلاقی می توان ارتقای روحی یافت. اگزوپری مانند هم نسلان خویش در دورانی کاملا «آزاد»!* زندگی می کرد. این آزادی تکلیفش را روشن کرده بود، زیرا تنها نیاز به یک تصمیم داشت، تصمیم گیری همه چیز است. برای روشن شدن موضوع «آزادی» می توان مثالی از سارتر آورد. سارتر می گوید: «در فرانسه تحت اشغال آلمان دانشجویی بود که نمی توانست تصمیم بگیرد به نهضت مقاومت فرانسه بپیوندد یا اینکه در خانه بماند و از مادر بیوه اش مراقبت کند. هیچ گونه نظام یا قاعده یا راهنمایی برای کمک به آن دانشجو وجود نداشت. وی کاملا آزاد بود که تصمیم بگیرد چه کند».1 بنابراین او کاملا مسئول کاری بود که تصمیم به انجام آن گرفته بود. در اینجا سارتر مانند اگزوپری بر این باور بود که آن تصمیم گیری که بر آزادی انتخاب استوار است و در نهایت کنشی شهودی و کاملا شخصی است که فرد باید در خلوت یا تنهایی خویش به آن مبادرت ورزد اما درهرحال مسئول کاری است که انجام می دهد.

هواپیمای اگزوپری در 1944 درست چند ماه قبل از پیروزی بر فاشیسم یکباره ناپدید می شود. درباره مرگش بسیار گفته شده است؛ بسیاری بر این باورند که بر اثر سقوط هواپیمایش جان سپرده و عده ای مرگ او را ناشی از شلیک از طرف آلمانی ها می دانند. مرگ از نظر اگزوپری می توانست تعابیر متفاوتی داشته باشد؛ شاید رهایی از جهانی بوده باشد که دیگر نمی توانست مسئولیت تغییر آن را بر عهده گیرد اما مرگش شباهتی سمبلیک به رفتن شازده کوچولو داشت. «به جز یک برق زردرنگ که نزدیک قوزک پایش درخشید اتفاقی نیفتاد، لحظه ای بی حرکت ماند. آهسته بسان درختی که آن را بریده اند بر زمین غلتید و چون زمین شنی بود، صدایی از افتادنش برنخاست».

* این تلقی از آزادی آن هم در کوران جنگ جهانی دوم البته با تلقی رایج از آزادی تفاوت دارد. در آزادی اگزیستانسیالیستی آنچه اهمیت پیدا می کند، موقعیت های مهم و حتی سرنوشت ساز است که انسان را وادار به تصمیم گرفتن می کند. اگزیستانسیالیست ها تصمیم گرفتن و انتخاب کردن را آزادی تلقی می کنند.

1. «اخلاق»، دیو رابینسون، ترجمه علی اکبر عبدل آبادی، نشر شیرازه

منبع: روزنامه شرق