انقلابی داستان کوتاه
 شبنم کهن چی

تاکید بر انگیزه های غریزی انسان و تلاش برای نشان دادن حقیقت، سبب بدعت گذاری داستان های اندرسن شد. پیش از آنکه جان اشتاین بک داستان هایی از خاک و خون آمریکا بنویسد، پیش از آنکه ویلیام فاکنر روح جنوبی و جاودانگی روح انسان را جهانی کند، پیش از آنکه ارنست همینگوی پژواک صداهای گمشدگان و بیگانگان را منعکس کند، پیش از آنکه اسکات فیتزجرالد از خیر و شر سخن بگوید، شروود اندرسن بود. کسی که آهسته در گمنامی محو شد اما سرنوشت غول های ادبی آینده را تغییر داد. آثار او بر بسیاری از نویسندگان آمریکایی که در دوره های پس از او ظهور کردند، تاثیر گذاشت. یکی از مهم ترین آثار او اخیرا در ایران به چاپ سوم رسیده است: کتاب عجایب، واینزبرگ، اوهایو. این کتاب با ترجمه روحی افسر به تازگی از سوی نشر نیلوفر برای سومین بار منتشر و به پیشخوان کتاب فروشی ها راه یافته است. به همین بهانه نگاهی انداخته ایم به زندگی ادبی شروود اندرسن.

هاینزبرگ و خواهرخوانده هایش
شاید شما هم وقتی شروع به خواندن مجموعه داستان های به هم پیوسته «هاینزبرگ، اوهایو» اندرسن کردید، مانند من یاد «عزاداران بیل» ساعدی بیفتید. هر دو نویسنده در این دو مجموعه داستان، تصویری تاریک از زندگی در جامعه ای بسته به خواننده نشان می دهند؛ یکی در فضای شهری آمریکا و دیگری در فضای روستایی ایران با 47 سال فاصله.

«هاینزبرگ، اوهایو» و «عزاداران بیل» با تمام تفاوت های شان، ویژگی های مشترکی نیز دارند: در هر دو مجموعه شخصیت هایی داریم غریب که هر کدام نمادی از ناهنجاری اجتماعی هستند؛ مشدی حسن، عباس، مو سرخه... در یکی و در دیگری وینگ بیدلباوم، دکتر ریفی، الیزابت ویلارد. آنها در یک جهان به دنبال رهایی از تنهایی و خرافه هستند و در دیگری به دنبال یافتن حقیقت. مکانی که این دو نویسنده خلق کرده اند در عین اینکه وجود ندارند، وجود دارند؛ مکان هایی خیالی با مختصات حقیقی؛ روستایی خرافی که زندگی را زیر سایه عقب ماندگی و فقر دفن کرده و دیگری شهری کوچک که آرزوها و احساسات مردمش را سرکوب کرده.

هرچند اینجا هدف انطباق یا مقایسه این دو اثر با یکدیگر نیست اما اشاره به این شباهت، رهگذری برای ورود به جهانی است که شروود اندرسون سال 1919 خلق کرد.

جهان انزوا
شهروندان هاینزبرگ، تنها، غمگین، منزوی و مضطرب هستند و می توان گفت تقریبا همگی مطرود شده اند. از سمت خانواده، جامعه و خویش. برخی مادر و پدری فقیر داشتند و برخی خودشان فقیر بودند. با این همه، فقر چیزی نیست که داستان ها بر پاشنه آن بچرخند. اندرسن در این داستان ها بیش از هر چیزی گرفتار احساسات و آسیب های روحی است. معلمی که با اتهام تعرض جنسی به شاگردانش فرار کرده و به این شهر پناه آورده، دکتری که دلش بیمار نمی خواهد و به دنبال هویت خویش به این شهر پناه آورده تا داستانش را بنویسد، مادری با عشقی غریب به فرزندش و تنفری عظیم به همسرش، دکتری تنها و منزوی که به دنبال هویت خود چشم امید به تصویر مرد جوانی بسته و...

شخصیت پردازی واقعی در شهری خیالی
«هاینزبرگ، اوهایو»، به راستی کتاب عجایب است؛ مردمی غریب که هر کدام زخمی بر روح و روان خود دارند، با رفتارهایی عجیب و امیالی دور از ذهن و حقایقی که دایم در حال تغییر هستند. به نظر می رسد هر کدام از این داستان ها، روایتی از یک «ضربه» است که می تواند از منظر روانشناسی مورد بحث و بررسی مفصل قرار گیرد. پررنگ ترین این روایت ها را شاید بتوان در داستان چهار بخشی «ایمان» دید که قصه ایست درباره خانواده بنتلی؛ آدم هایی در سیطره مذهب، خرافه، انزوا، اضطراب و ترس. این شخصیت ها، شاید واقعی به نظر نرسند اما آنها بازمانده ای از تکه های انسانی هستند که رنج و تنهایی آنها را از هم پاشیده.

می توان گفت یکی از نقاط قوت هاینزبرگ، اوهایو شخصیت پردازی اندرسن است. شخصیت هایی که آنقدر منحصر به فرد هستند که تا مدت ها در ذهن خواننده باقی می مانند. آنها ویژگی هایی غریب و رفتاری اغراق آمیز دارند. اندرسن در شخصیت پردازی این داستان ها شیوه ای در پیش گرفته تا خواننده به عمق روان و احساسات شخصیت ها راه یابد. نکته دیگری که باعث برجستگی شخصیت پردازی در این مجموعه شده است، درون گرایی شخصیت‎ هاست که آمیخته با مونولوگ ها و جریان سیال ذهن است. همین امر باعث می شود خواننده شناخت نسبتا خوب و کاملی از هر شخصیت به دست بیاورد. شخصیت های راینزبرگ، اوهایو پیچیده هستند؛ مجموعه ای از ویژگی ها و احساسات متناقض درونی. برخی از آنها در طول داستان دچار تحول می شوند که بارزترین شان جورج ویلارد خبرنگار است که شاید این مجموعه داستان در حقیقت داستانی درباره تحول اوست. می توانیم از منظر جامعه شناختی نیز به شخصیت های این مجموعه داستان نگاه کنیم. در این صورت شاید بتوان هر کدام از شخصیت های مهم این داستان را نمادی از تیپ شخصیت در جامعه دانست. برای مثال جورج ویلارد که به نظر می رسد مهم ترین شخصیت این مجموعه است و تقریبا همه جا رد پایش دیده می شود؛ جوانی مشتاق کشف دنیای بیرون از هاینزبرگ، نمادی از جوانی و امید. وینگ بیدلباوم؛ معلمی که با اتهام نادرست تعرض جنسی به شاگردانش از شهر خود رانده شده؛ نمادی از سرکوب و ناامیدی در جامعه. دکتر ریفی، مردی با شخصیتی غریب که ایده ها و افکار خود را روی تکه های کاغذ نوشته و آنها را به شکل قرص درمی آورد؛ نمادی از تفکر. کیت سوویفت، زنی که احساسات و تمایلات جنسی خود را سرکوب می کند؛ نمادی از سرکوبی زنان در جامعه. جسی بنتلی، کشاورزی مذهبی که به اعتقادات خود پایبند است؛ نمادی از تعصب مذهبی.

زاویه دید و زبان در شهر خیالی
هاینزبرگ، اوهایو اولین مجموعه داستان شروود اندرسن است. همه این بیست و پنج داستان کوتاه از زاویه دید دانای کل روایت شده است. داستان ها با زبانی روان و ساده نوشته شده است و مهم ترین نکته ای که در نگاه اول به ذهن خواننده می رسد، کم بودن گفت وگو در داستان است. گویی ما به عنوان خواننده در هسته این شهر خیالی نشسته ایم و واگویه های درونی شهروندانش را می شنویم. داستان روی دوش واگویه های درونی شخصیت ها پیش می رود. این واگویه ها و این زبان ساده و روان، این فضای تاریک و غم انگیز شاید این ذهنیت را به وجود آورد که با جهانی ملال آور روبه رو هستیم اما حقیقت چیز دیگری است؛ ما میان تلاطم ها و تقلای آدم ها برای درک خویش و مسائل شان گیر خواهیم افتاد.

زبان ساده اندرسن را نباید در این داستان ها دست کم گرفت. او با همین زبان، پوشالی بر شهری کشیده؛ روی این پوشال آسمان آبی است و نمایی از زندگی آمریکایی در شهرهای کوچک دیده می شود؛ خیابان هایی که در شب پر از ماجرا و صداست و در روز آرام و تهی است، مردمی که در ملال و روزمرگی زندگی می کنند. اما زیر این پوشال هیاهوی روان هایی است پریشان، زخم هایی ناسور که بهبود نیافته اند و سرگشتگی های ناتمام؛ دو جهان کاملا متفاوت.

با همین زبان ساده اندرسن و تمرکز بر جزییات، توصیفاتی از شهر، آدم ها و احساسات دارد که می تواند در ذهن ماندگار شود: «داستان دکتر ریفی و عشق و عاشقی او با آن دختر قدبلند و سبزه رو، که بعدها زنش شد و تمام ثروتش را برای او گذاشت، داستانی است بسیار جالب. خوشمزه هم هست مثل سیب های کوچک و کج و کوله ای که در باغ های میوه واینزبرگ عمل می آید. اگر کسی در فصل پاییز در باغ های میوه قدم زده باشد می داند که در این فصل زمین زیر پای آدم بر اثر یخبندان سفت می شود. میوه چین ها سیب ها را از درخت ها چیده اند. آنها را در جعبه گذاشته و با کشتی به شهرهایی فرستاده اند تا در آپارتمان هایی که پر از کتاب، مجله، اثاثیه و آدم است خورده شوند. روی درخت ها فقط تعدادی سیب کج و کوله باقی مانده که میوه چین ها آنها را قابل چیدن ندانسته اند. این سیب ها شبیه بند انگشت های دکتر ریفی است. اگر این سیب ها را گاز بزنی می بینی چقدر خوشمزه اند... فقط بعضی ها از شیرینی سیب های کج و کوله خبر دارند.»

انقلابی در سال 1919
هاینزبرگ، اوهایو سال 1919 منتشر شد. شروود اندرسن در آن زمان46ساله بود و جالب است بدانید سالینجر در زمستان همین سال به دنیا آمد. روی زمان انتشار این مجموعه داستان که نوشتنش حدود چهار سال طول کشید مکث می کنم؛ زیرا سال 1919 سال بسیار مهمی در تاریخ ادبیات جهان محسوب می شود. با پایان یافتن جنگ جهانی اول، دوره ای که از این سال آغاز می شود، شاهد تحولات بسیاری در نگرش های ادبی و جهان داستانی بود. دوره ای پویا که از جمله مهم ترین نویسندگانش عبارت بودند از: شروود اندرسن، سامرست موآم، هرمان هسه، ویرجینیا وولف، جیمز جویس، تی. اس. الیوت و دی اچ لارنس.

فقط هاینزبرگ، اوهایوی اندرسن نبود که به عنوان کتابی مهم در تاریخ ادبیات در سال 1919 منتشر شد. در همین سال سامرست موآم نیز رمان «ماه و شش پنی» را منتشر کرد که یکی از مشهورترین آثارش است؛ اقتباسی از زندگینامه نقاش معروف، پل گوگن. همچنین کتاب «دمیان» به قلم هرمان هسه منتشر شد که بازهم یکی از آثار مشهور ادبی محسوب می شود؛ سرگذشت هیجان آور یک جوانی به نام امیل سینکلر که در واقع همان هرمان هسه است. همچنین ویرجینیا وولف رمان «شب و روز» خود را در همین سال منتشر کرد؛ داستان دو زن در لندن، که در لندن، رمانی که زندگی روزمره و دلبستگی های عاشقانه دو آشنا، کاترین هیلبری و مری دچت را در تضاد با یکدیگر به نمایش می گذارد. اما انقلاب اندرسن در چنین سالی چه بود؟ یکی تاکید و اهمیت بر انگیزه های غریزی انسان. چیزی که تا آن زمان به ندرت چنین پررنگ و مستقیم در داستان ها به آن اشاره شده بود. تلاش برای نشان دادن حقیقت. همانطور که هاینزبرگ، اوهایو، روایتی است درباره حقیقت. در این مجموعه داستان ما وینگ بیدلبام را می بینیم که متهم به تمایلاتی غیرمتعارف است. آلیس هیندمن که آنقدر آرزوی یک معشوقه را دارد که [...] در خیابان می دود، و کشیش کرتیس هارتمن که در صحنه ای از رمان [...] به هیجان می آید و دیگر شخصیت ها...

دومین چیز، فرم و موضوع داستان هاست. باوجودی که هر کدام از داستان های هاینزبرگ، اوهایو، نگاهی کلی به زندگی شخصیت است و تنها باریکه ای از آن به خواننده نشان داده می شود اما به نظر می رسد همه عناصر برای رسیدن داستان ها به آن «تجلی» که جویس به آن معتقد بود، با هم کار می کنند. جویس طلایی ترین و متجلی ترین لحظه داستان را آن لحظه ای می دانست که در حقیقت لحظه ای از مکاشفه است؛ همان نقطه ای که ناگهان همه چیز درک می شود.

اندرسن و هاینزبرگ از کجا به کجا
مجموعه داستان هاینزبرگ، اوهایو، اکنون یکی از منابع اصلی دروس دبیرستان های انگلیس و از جمله بهترین آثار کلاسیک جهان است. درحالی که زمان انتشار، منتقدان به اثر تاختند و یکی از آن منتقدان ناشناس در نیویورک ایونینگ پست نوشت: «هیچ مردی آرزو نمی کند آن را در دست دختر یا خواهرش ببیند.» همین جمله نشان می دهد که شدیدترین حملات آن سال ها به مسائل جنسی این داستان ها معطوف بود که نقض تابوهای ادبی رایج آن زمان محسوب می شد. اندرسن دو دهه بعد در خاطرات خود نوشت پس از انتشار هاینزبرگ، اوهایو، «هفته ها و ماه ها، صندوق نامه های من پر از نامه هایی بود که مرا «کثیف» و... می نامیدند. این انتقادات، مرا بیمار کرد.»

چند سال بعد، نویسندگان جوان بسیاری از هاینزبرگ و زبان ساده و نگاه اندرسن به زندگی مردم عادی برای داستان نویسی الهام گرفتند؛ ارنست همینگوی، ویلیام فاکنر، توماس ولف، جان دوس پاسوس، ارسکین کالدول، ویلیام سارویان، جان اشتاین بک. فاکنر در یادداشتی به نام «شروود اندرسن» (سال 1953 در نشریه آتلانتیک) نقل قولی از اندرسن منتشر کرد: «باید جایی برای شروع داشته باشی، بعد شروع به یادگیری می کنی. مهم نیست کجا بوده، فقط باید آن را به یاد داشته باشی و از آن خجالت نکشی. چون یک نقطه برای شروع به اندازه هر نقطه دیگری مهم است... تمام چیزی که آمریکا می خواهد این است که به آن نگاه کنی و به آن گوش کنی و اگر می توانی آن را بفهمی. فقط فهمیدن هم مهم نیست. مهم این است که حتی اگر آن را نمی فهمی، به آن اعتقاد داشته باشی و سپس سعی کنی آن را بگویی، آن را بنویسی. هرگز کاملا درست نخواهد بود، اما همیشه دفعه بعد وجود دارد. همیشه جوهر و کاغذ بیشتری وجود دارد و چیز دیگری برای تلاش برای فهمیدن و گفتن وجود دارد. و آن یکی هم احتمالا دقیقا درست نخواهد بود، اما برای آن یکی هم دفعه بعد وجود دارد. چون فردا آمریکا قرار است چیز متفاوتی باشد، چیز جدیدتر و بیشتری برای تماشا و گوش دادن و تلاش برای فهمیدن. و حتی اگر نمی توانی بفهمی، باور کن.»

پایان ماجراجویی
اندرسن سال 1941 در 64 سالگی درگذشت. گفته می شود وی طی سفر دریایی تفریحی که با همسرش به آمریکای جنوبی انجام داد، دچار بیماری و دل درد شد به گونه ای که مجبور شد در میانه مسافرت و در پاناما کشتی را ترک کرده و به بیمارستان مراجعه کند. تلاش پزشکان نتیجه ای نداد و اندرسن درگذشت. کالبدشکافی نشان داد که وی به طور تصادفی خلال دندانی را بلعیده و همین خلال دندان باعث آسیب و عفونت اعضای داخلی بدنش شده بود.

سنگ قبر او توسط دوست قدیمی اش، مجسمه ساز وارتون اشریک، طراحی شده و نوشته روی سنگ قبر، یکی از جملات خود اندرسن است: «زندگی، نه مرگ، یک ماجراجویی بزرگ است٭».